Joodse gevangenen voerden een gedurfde opera op in Westerbork

In Kamp Westerbork mochten Joodse artiesten cabaret opvoeren. De kampcommandant zat daarbij altijd op de eerste rij, maar toen het theatergezelschap in 1944 een gewaagde opera liet horen, werd het stuk meteen verboden en gingen de artiesten op transport. In de podcast Ludmilla onderzoekt journalist Frank Kromer het verhaal van de musici en hun verboden muziekstuk.

Waarom kregen de gevangenen in Westerbork ruimte om theater te maken?

‘Dat begon met een idee van kampcommandant Albert Gemmeker. Hij kreeg in 1942 de opdracht om de deportaties vanuit Westerbork zo soepel mogelijk te laten verlopen, en vond dat het leven in het kamp daarom ook rustig moest zijn. Het moest lijken alsof het leven gewoon doorging: er was een groot ziekenhuis, een school, een winkel en een bibliotheek. En in Gemmekers optiek was er ook ruimte voor ontspanning.

Toen er vanaf eind 1942 veel grote Joodse artiesten in het kamp terechtkwamen, bedacht Gemmeker dat zij cabaretavonden konden organiseren, iets waar de kampcommandant erg van hield. Hij wilde daarbij geen deprimerende of zware stukken zien, maar sketches die een lichtpuntje konden zijn voor de gevangenen. Zo ontstond de Gruppe Bühne Lager Westerbork, het theatergezelschap dat een jaar lang in gevangenschap zou optreden.’

Waarom deden de Joodse artiesten mee aan de voorstellingen in het kamp?

‘De belangrijkste reden was dat ze daardoor niet op transport hoefden. Ze speelden echt om te overleven, al is dat bijna niemand gelukt. Een van de zangeressen die het wel overleefde was Jetty Cantor, die twee seizoenen Saartje in Swiebertje speelde. In een interview in de jaren tachtig vertelde zij dat de optredens de artiesten ook afleiding boden. Als ze op het podium stond, voelde Cantor even niet dat ze in een kamp zat. Totdat ze naar buiten liep en het prikkeldraad zag. ‘

Wat voor optredens gaven de artiesten?

‘In eerste instantie waren het sketches en Schlager-achtige muziekjes. Gemmeker spaarde kosten noch moeite om spullen te regelen voor het cabaret. Het gezelschap had een decormaker en een atelier, en Joodse gevangenen werden soms zelfs het kamp uitgestuurd om instrumenten en gordijnstoffen op te halen. Daarbij werd er wel gedreigd: als de artiesten een ontsnappingspoging deden, zou hun familie die achterbleef in het kamp op transport gaan.

De Gruppe Bühne heeft uiteindelijk zes grote revues gespeeld. Bij hun allerlaatste voorstelling in juni 1944 deden ze plotseling iets anders: ze voerden de parodistische opera Ludmilla op. In de podcast onderzoek ik of er misschien een verzetsboodschap in dat muziekstuk verborgen zat. De ondertitel van de opera was namelijk Lijken aan de lopende band. Alle personages in de opera stierven en de musici zongen over een “rookpluim in het Oosten”. Het is dan ook ongelofelijk dat deze voorstelling door Gemmekers censuur is gekomen, want hij wilde alles van tevoren lezen. Een van de schrijvers is ooit woedend de commandantwoning uitgelopen omdat Gemmeker volgens hem alle leuke dingen uit het cabaret sloopte.’

Hoe reageerde Gemmeker op de opera?

‘Dat is een groot vraagteken. Het enige wat we weten is dat Ludmilla maar één keer is opgevoerd en daarna meteen werd verboden. Dat kan vanwege de inhoud zijn geweest, maar ook vanwege de oprukkende geallieerden. Er zijn nog wel andere muziekvoorstellingen geweest in het kamp, en dat is vreemd, want Gemmeker was echt gek op de Gruppe Bühne. Hij zag de artiesten als “zijn” Joden.’

Is de opera na de oorlog nog opgevoerd?

‘De volledige partituur van Ludmilla raakte zoek na de oorlog, totdat die een paar jaar geleden werd teruggevonden. Een klein ensemble heeft het stuk een paar keer opgevoerd in Nederland, en het vertrekpunt van de podcast is het plan voor een internationale première in Amerika met een volledig ensemble dat de opera speelt op de manier waarop het ook in Westerbork te horen was: met saxofoon, trompet, klarinet en slagwerk. De artiesten komen daarmee zo dicht mogelijk bij het origineel, en dat is bijzonder, want het is een kostbaar stuk cultuur.’

Openingsafbeelding: De toneelgroep Gruppe Bühne op het podium in de Grote Zaal.