Wat is het verschil tussen een judaskus en een klokkenluidersactie? Dat is soms niet meteen op het moment zelf te zien. Onlangs was Julian Assange weer in het nieuws, de oprichter van Wikileaks. En daarmee kwamen ook Chelsea Manning en Edward Snowden weer voorbij, die de leaks aan Assange doorspeelden.
De wereld stond op z’n kop toen Wikileaks die onthullingen bekendmaakte. Toen al waren de meningen verdeeld. Assange was een held, Manning en Snowden waren de nieuwe ‘deep throat’. Daarna verspeelde Assange veel krediet: hij zou vrouwen hebben verkracht. Snowden bleek ineens in Moskou te zitten en daar bescherming te krijgen van het Poetin-regime. De juridische molens gingen malen. Assange werd van landverraad beschuldigd en de VS vroegen om zijn uitlevering.
Meer columns lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Ruim een decennium later is er een schikking getroffen. Assange is weer op vrije voeten. Zijn vrijlating wordt als overwinning voor de onderzoeksjournalistiek gevierd. Dus toch een klokkenluidersactie. Een daad van verzet tegen een te machtig militair-industrieel-intelligence-complex. Maar Snowden dan?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Verraad versus vrijheid van meningsuiting: die kwestie is in open democratieën elke keer aan discussie onderhevig. Mark Cornwall doet onderzoek naar de veranderende constellatie van verraad in de geschiedenis door dat in een conceptuele tandem met loyaliteit te onderzoeken. Volgens hem is de as van verraad naar loyaliteit cruciaal. Die kan verticaal geplaatst zijn (verraad van een onderdaan aan zijn koning of een burger aan de regering) of horizontaal (gevoeld verraad van groepen in de samenleving aan elkaar). Die eerste lijn is vaak juridisch verankerd en kan tot officiële aanklachten en processen leiden (Assange, Snowden), de tweede kan gepaard gaan met publieke controverses, moral panic of trial by media.
Wanneer klapt die as om en wordt een verrader een held en een loyale burger een klokkenluider? Dat wordt vaak getriggerd door een oorlog. De War on Terror en de grootschalige bespionering van de eigen burgers door de inlichtingendienst NSA noopten Snowden om uit loyaliteit aan zijn eigen kernwaarden de juridische kaders van zijn staat met voeten te treden. Daarna was hij een verrader en Wikileaks een misdadige organisatie. Maar Amerika verloor de War on Terror en Assange is weer vrij. Nadat Rusland Oekraïne was binnengevallen, was iedereen die publiekelijk kritiek op Poetin uitte een landverrader. Maar in het Westen worden Russische dissidenten warm onthaald. En in Nederland? We zijn nog niet in oorlog, maar hebben wel enkele grote gezagscrises achter de rug. De ambtenaren die aan de bel trokken in de Toeslagenaffaire werden jarenlang genegeerd of weggeduwd. Inmiddels is de vorige regering gevallen, en zijn die ambtenaren helden.
Kortom, verraad is een vluchtig begrip. Het gaat uiteindelijk om loyaliteit aan echte kernwaarden. Hoe herken je die? Het zijn die waarden die de tijd doorstaan en geschiedenis schrijven.