De Verlichting was geen afwijzing van het geloof, zoals vaak gedacht, maar eerder een herinterpretatie van de geloofsbelijdenis. Dit genuanceerde beeld wordt geschetst in Verlichting in Nederland 1650-1850, onder redactie van de Leidse universiteitsdocent Jan Wim Buisman. Historische essays van verschillende auteurs en historische bronteksten tonen aan dat verlichte ideeën en geloof vaak hand in hand gingen. ‘In verlicht-christelijke kringen probeerde men het christendom te “pimpen”.’
Het boek beslaat twee eeuwen, van 1650 tot 1850. Hoe hebben jullie die periode gekozen?
‘Bepaalde opvattingen die je bij de verlichte denkers tegenkomt waren al ruimschoots aanwezig tijdens de Renaissance, maar met Descartes en Spinoza ontstond er een rationele, seculiere stroming die zich gaandeweg ging onderscheiden van de erg religieuze zestiende en zeventiende eeuw. Dat is wat historici de Verlichting zijn gaan noemen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Vanaf 1850 spreekt men over het modernisme, maar dat is maar een etiket. Het is een continue stroom van gebeurtenissen, een filmisch geheel waar een historicus alleen maar een fotografisch beeld van kan geven.
Is de Verlichting in Nederland uniek of anders dan in andere landen?
‘De Verlichting is wel eens vergeleken met een aardbeienplant. Die plant heeft internationale wortels, maar in elk land hebben de vruchten een eigen kleur. De Verlichting in Nederland is voornamelijk protestants-christelijk. Dat is een relatief uniek gegeven, maar ook in Schotland en Amerika was het protestantisme dominant, en dat zijn niet de enige parallellen.’
‘De strijd om tolerantie binnen de kerk in Nederland vertoonde veel overeenkomsten met de tolerantiestrijd in Schotland. De patriotten in Nederland sympathiseerden met de nieuwe Amerikaanse staat. Er waren overeenkomstige politieke denkbeelden en ideologieën. Ik spreek dan ook niet van “de Nederlandse Verlichting”, maar van “de Verlichting in Nederland”.’
In de achttiende eeuw vreesden gelovigen de radicalisering van de Verlichting. Waar was men precies bang voor?
‘Tegenwoordig zijn veel seculieren bang voor de radicalisering van religieuzen zoals moslims. Toen waren de mensen bang dat de verlichte ideeën te radicaal zouden worden. Het had echter niets met geweld te maken. Het was vooral een vreedzame, geestelijke strijd.’
‘Gelovigen vreesden dat de overgeleverde godsdienst onderuit gehaald zou worden door een sterk rationalisme. Het schrikbeeld van de orthodoxie was een totale verdwijning van al het bovennatuurlijke uit de wereld.’
‘In verlicht-christelijke kringen probeerde men mee te gaan met de tijdgeest door het christendom te “pimpen” en de kerk toleranter te maken jegens een afwijkende interpretatie van de geloofsbelijdenis. Op die manier wilde deze groep de kerk redden. Orthodoxen waren hierop tegen en vonden juist dat men onverkort moest vasthouden aan de Bijbel en aan de aloude interpretatie daarvan.’
Is er een moment dat die radicale verlichting ook echt dominant wordt?
‘Eind achttiende eeuw is er een zeer interessante periode waarin de radicale ideeën de overhand krijgen, vooral op politiek en maatschappelijk terrein. In 1795 is er bijvoorbeeld een pamflet gepubliceerd waarin betoogd wordt dat vrouwen recht hebben op een plaats in het landsbestuur. Het is een doorwerking van het natuurrechtelijke gedachtegoed dat iedereen gelijke rechten heeft inclusief slaven en vrouwen. Ook tegenover homoseksuelen neemt men een tolerantere houding aan.’
‘In januari 1798 vond er een staatsgreep plaats. Nederland kreeg daarna de meest radicale grondwet ooit waarin kerk en staat strikt gescheiden werden. Het werd zelfs verboden om op zondag de kerklokken te luiden. Na ongeveer een halfjaar won het conservatisme op politiek en cultureel gebied weer aan terrein en vond er een restauratie plaats.’
‘Deze periode uit de geschiedenis staat sinds kort weer in de belangstelling van historici. Misschien dat we hier in het volgende boek aandacht aan besteden.’
Hoe is het christelijk geloof in Nederland beïnvloed door de geloofsdiscussies?
‘Er is wel eens gezegd dat de Verlichting in de kerk is begonnen en in zekere zin klopt dat wel. De westerse cultuur is zozeer beïnvloed door het Christendom dat afwijkende gedachten al gauw invloed hebben op wat er in de kerk gebeurd.’
‘De christelijk-verlichten deden een poging om aan de hand van de Bijbel antwoord te geven op de vragen die de Verlichting opwierp. Was bijvoorbeeld een bliksemafleider een geschenk van God? Of ontnam je Hem één van zijn strafinstrumenten door een afleider op je dak te plaatsen? Dat zorgde voor verschillende interpretaties van de Bijbel en daardoor ontstonden er verschillende varianten binnen het protestantisme.’
‘Binnen de katholieke kerk heerst een strikte hiërarchie. Er was waarschijnlijk wel verdeeldheid, maar die was minder openlijk. De katholieken in de Republiek golden als tweederangsburgers, ze waren vaak lager opgeleid en minder geëmancipeerd dan de protestanten. Daardoor is er relatief weinig gepubliceerd over de katholieke Verlichting in Nederland. Het gebrek aan bronnen geeft een vertekend beeld van die geschiedenis.’
Afbeelding: Jan Wim Buisman