De komst van drones op het slagveld is al in 1907 voorzien door uitvinder en natuurkundige Nikola Tesla. Zijn experimenten met radiografische besturing legden mede de basis voor de ontwikkeling van onbemande oorlogsvliegtuigen.
Nikola Tesla wordt gezien als een van de belangrijkste uitvinders op het vlak van elektrotechniek en radiocommunicatie. Hij werd in 1854 geboren in het huidige Kroatië, maar maakte carrière in de Verenigde Staten. In 1907 kondigde Tesla in het tijdschrift English Mechanic and World of Science de komst aan van ‘een nieuwe oorlogsmachine – een onderzeeër of vliegtuig […] met niemand aan boord’, die desondanks zou opereren alsof ze was ‘geëquipeerd met een onbevreesde bemanning onder bevel van een kapitein’. Deze onbemande machine zou beschikken over ‘een middel van onbegrensde vernietigingskracht’ en ‘een revolutie in de krijgskunst’ teweegbrengen.
Het was niet de laatste keer dat Tesla schreef over geautomatiseerde oorlogvoering. In 1919 schreef hij voor het blad The Electrical Experimenter artikelen over onder andere ‘telautomatics’, op afstand bestuurbare machines. Tesla dacht dat het mogelijk was ‘een projectiel in de lucht te brengen en precies op de aangewezen plek neer te zetten, ook al is dat duizenden kilometers verderop’. Vier jaar eerder had een journalist van The New York Times hem al geïnterviewd over besturing op afstand: ‘Vervolgens zei dr. Tesla dat het mogelijk zal zijn met een draadloos mechanisme, een gewoon, maar onbemand vliegtuig vanuit een commandocentrum naar elk denkbaar punt te dirigeren, boven een schip of een leger, om er een zeer sterke explosieve lading te lossen.’
Tesla’s beschrijvingen van toestellen die wij nu drones noemen, waren beslist visionair. Maar de onbemande, militaire luchtvaart heeft zelfs nog oudere papieren. Al in juli 1849 stuurde Oostenrijk tweehonderd onbemande luchtballonnen naar de opstandige stad Venetië, beladen met explosieven die met een ontstekingsmechanisme tot ontploffing werden gebracht. Door ongunstige wind en technische problemen was het bombardement overigens geen succes.
Het was Tesla zelf geweest die in 1893 voor het eerst experimenteerde met radiografische besturing. Vijf jaar later demonstreerde hij in de New Yorkse evenementenhal Madison Square Garden het eerste radiografisch bestuurde bootje. Tijdens en vlak na de Eerste Wereldoorlog werd er op bescheiden schaal geëxperimenteerd met radiografisch bestuurde militaire vliegtuigen. Vanaf 1935 construeerden de Britten zulke onbemande vliegtuigjes, gebaseerd op het bemande Haviland Tiger Moth-toestel. De Royal Air Force liet ongeveer 400 van dergelijke DH.82 Queen Bee-vliegtuigen maken. Ze werden ingezet bij het oefenen met luchtafweergeschut.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog produceerde het Amerikaanse bedrijf Radioplane 15.000 van zulke target drones. Het woord ‘drone’ – Engels voor ‘dar’, een mannelijke bij – borduurde voort op de naam van het Britse Queen Bee-vliegtuig. De term verwijst naar het zoemen van een dar, maar waarschijnlijk ook naar het feit dat een dar niet kan steken – zoals een target drone niet beschikt over aanvalswapens. Van veel groter militair belang was de door nazi-Duitsland gebouwde, zeer dodelijke V1-raket. Met zijn vleugels en straalmotor was de V1 eigenlijk meer een onbemand vliegtuig dan een raket.
Na de Tweede Wereldoorlog evolueerden de Amerikaanse target drones tot decoy drones, bedoeld om de vijand te misleiden (decoy betekent lokaas). En vervolgens in de eerste met fotocamera’s uitgeruste, onbemande verkenningsvliegtuigjes, die een grote rol speelden in de Vietnamoorlog. Israël maakte begin jaren tachtig voor het eerst met succes gebruik van onbemande vliegtuigjes, en schakelde er het Syrische luchtafweergeschut in de Libanese Bekavallei mee uit. De ontwikkeling van bewapende drones kwam in een stroomversnelling met de geallieerde inval in Afghanistan in 2001. Sindsdien gebruikten de VS drones in de ‘War on Terror’ in Libië, Pakistan, Somalië, Syrië en Jemen. Daarbij zijn duizenden slachtoffers gevallen, waaronder veel burgers.
Tesla voorzag de komst van een geautomatiseerd wapen dat ‘taken zal uitvoeren als een intelligente slaaf’. Zijn wetenschappelijk gefundeerde voorspelling kreeg navolging in de populaire cultuur van de twintigste eeuw. Amerikaanse sciencefiction is overbevolkt met robotsoldaten in alle soorten en maten, te land, ter zee en in de lucht. Dat visioen wordt in onze tijd binnenkort werkelijkheid, nu drones worden uitgerust met kunstmatige intelligentie.
Tesla gaf een voorproefje van de JSF-discussie
Drones zouden volgens Tesla al op korte termijn alle bemande wapensystemen overbodig maken. Hij vond het daarom waanzin om daar nog langer geld in te investeren. In 1907 schreef Tesla vermanende woorden aan de Amerikaanse en Europese leiders: ‘Het koortsachtige streven tegemoet te komen aan de korte-termijnbehoefte en telkens weer met nieuwe types op de proppen te komen […] leidt, net als in een nachtmerrie, tot de ene na de andere absurditeit. Een voorbeeld van zo’n monstruositeit is de laatste creatie van een scheepsbouwer, een slagschip van 20.000 ton.’ Tesla doelde op het in 1906 voltooide, uiterst moderne Britse slagschip HMS Dreadnought.
Tesla’s verwachting dat conventionele oorlogswapens zoals het slagschip snel zou worden achterhaald door de komst van onbemande gevechtsvliegtuigen of onbemande onderzeeërs, is niet bewaarheid. Maar zijn waarschuwing werd een eeuw later herhaald door tegenstanders van de aanschaf van de peperdure Joint Strike Fighter. Ruim voor de levering van het eerste gevechtsvliegtuig van dit type barstte de discussie los. Op 23 februari 2002 kopt een artikel in NRC Handelsblad: ‘JSF op de hielen gezeten door vliegende robots’.
Was Tesla 95 jaar eerder veel te voorbarig geweest met zijn aankondiging van drones op het slagveld, het kabinet-Kok II hobbelde achter de feiten aan. In een brief aan de Tweede Kamer (11 februari 2002) had het kabinet verklaard: ‘Daarom is niet vóór 2030 te verwachten dat de technologisch complexere UCAV’s (unmanned combat aerial vehicles, red.) worden ingezet voor specifieke gevechtstaken, zoals het aanvallen van bewegende gronddoelen.’ Maar dat was precies wat een paar maanden eerder was gebeurd in Afghanistan, toen een Amerikaanse Predator-drone een Taliban-konvooi in as legde.
Het zit er dik in dat we ooit met weemoed terugdenken aan de JSF, misschien wel de laatste generatie conventionele gevechtsvliegtuigen. De jachtvlieger die met zijn metalen Pegasus het luchtgevecht voerde, was onze laatste echo van de ridderlijke krijgskunst van weleer. Bovendien zullen we terugverlangen naar de tijd dat we zo zuinig waren op een toestel – ter waarde van 80 à 90 miljoen euro – en op het leven van een hoogopgeleide piloot, dat ze maar zelden werden ingezet.
Meer weten:
- My Inventions (1982) door Nikola Tesla is een verzameling van in 1919, deels autobiografische, artikelen.
- Q-Birds. The Impact of American Manned Aircraft as Drones (2024) door Frederick A. Johnson
