Falklands: de strijd om een miserabele uithoek

Op een handvol bewoners na houdt eigenlijk niemand van de Falklands. De eilanden zijn kaal en woest, en er wonen vooral schapen en vogels. Toch twisten mogendheden al eeuwen om het bezit ervan. In 1982 escaleerde de onenigheid in een oorlog tussen Argentinië en Groot-Brittannië.

Charles Darwin was niet onder de indruk toen hij in 1833 na een lange reis met de Beagle bij de Falklands arriveerde. ‘Het land is laag en glooiend,’ noteerde de beroemde bioloog over de eilanden in het diepe zuiden van de Atlantische Oceaan, ‘met rotsachtige pieken en kale nokken; de turfgronden zijn vrijwel geheel bedekt met bruin, pezig gras.’ Hij trof er interessante fossielen aan, waarvan enkele exemplaren zich thans in het Londense Natural History Museum bevinden, maar niet veel meer. Een jaar later gaf hij de eilanden een tweede kans. Tevergeefs. Vooral het gebrek aan leven stelde hem teleur. ‘Weinig vogelsoorten bewonen dit miserabele landschap.’

Anderhalve eeuw later zal de eerste indruk niet veel anders zijn geweest voor de soldaten die aanmeerden om een oorlog te voeren waaraan de naam van de eilanden verbonden zal blijven.

Op 2 april 1982 heroverde Argentinië de eilanden op de Britten. De dictator Leopoldo Galtieri kampte met grote economische problemen en hoofdstad Buenos Aires was het decor van protesten. Voor de militaire junta was het terugpakken van de Islas Malvinas – een historisch verlangen – de enige manier om het volk blij te maken en aan de macht te blijven. Een gemakkelijke manier bovendien. De juntaleden konden zich niet voorstellen dat de Britten jonge levens zouden opofferen voor die godvergeten turfgronden.

Rationeel bekeken had Galtieri gelijk. Londen toonde weinig belangstelling voor de 13.000 kilometer verderop gelegen eilanden met hun pinguïns, schapen en albatrossen. Het economische nut van de Falklands was onduidelijk, al konden de Britten door het bezit ervan aanspraak maken op een stukje Antarctica.

Toch is de status van de Falklands altijd een onderwerp van emotioneel debat geweest. De Argentijnen meenden dat de eilanden vanwege de geografische ligging – 1500 kilometer uit de kust – bij hen hoorden. Op het eerste oog was hun eis redelijk, maar op een paar decennia na zijn ze nooit ‘eigenaar’ van de eilanden geweest.

De eilanden werden in 1690 per toeval ontdekt toen de Britse kapitein John Strong, op weg naar Chili, tijdens een storm uit koers raakte. Strong en zijn bemanning deden zich te goed aan vers water en ganzenvlees. Hij kwam met de naam Falklandeilanden, naar het hoofd van de Britse marine, die burggraaf van het Schotse Falkland was.

In de daaropvolgende decennia vormden de eilanden het decor van een koloniale rivaliteit tussen de grote maritieme naties. De Hollandse viceadmiraal Sebald de Weert doopte ze om tot de Sebaldines. In het Verdrag van Utrecht (1713) werden de eilanden aan Spanje toegewezen.

Dat was lang niet het einde van de twisten. Integendeel. Het verdrag negerend koloniseerden zowel de Britten als de Fransen delen van de eilanden. Veel plezier hadden de kolonisten niet. ‘Ik verteer in deze trieste woestenij,’ schreef een Franse priester, ‘ik lijd aan van alles voor de liefde van God.’ Een Britse luitenant noemde het ‘de meest verfoeilijke plek waar ik ooit ben geweest’. Maar al waren de Falklands niet geliefd, ze waren wel gewild. De Spanjaarden heroverden de eilandengroep in 1769, maar de Britten bleven erbij dat het hun grondgebied was.

Sterker: enkele jaren later keerden de Britten terug om er een plaquette achter te laten met de tekst: Be it known to all nations that Falkland’s Ysland, with this fort, the storehouses, wharfs (…) Are the sole right and property of His Most Sacred Majesty George III, King of Great-Britain. De bekende essayist en lexicograaf Samuel Johnson dreef er de spot mee. Hij schreef dat de eilanden niet voor menselijk gebruik zijn – ‘stormachtig in de winter, dor in de zomer’ –, om ze vervolgens te vergelijken met Siberië.

Na hun onafhankelijkheid van Spanje in 1810 kregen de Argentijnen de Falklands in de schoot geworpen. Maar in 1833 heroverden de Britten ze, tot blijvende onvrede van de Argentijnen.

De Britten hebben nooit geweten wat ze precies met de eilanden aan moesten. Bij de dekolonisatie in de tweede helft van de vorige eeuw klonken er stemmen om de Argentijnen tegemoet te komen, met name bij pro-Europese Britten. Deze overtuiging heeft door de jaren bijval gevonden van bekendheden, onder wie de acteur Sean Penn, alsmede de popmuzikanten Morrissey en Roger Waters (Pink Floyd). Met het album The Final Cut zette laatstgenoemde in 1983 zijn afkeer van de Falkland-oorlog op muziek. Volgens het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken vormden de Falklands een hindernis bij een goede handelsrelatie met Argentinië en andere Zuid-Amerikaanse landen. Reden waarom er jarenlang onderhandeld werd over gedeelde soevereiniteit.

Maar de bewoners van de dunbevolkte Falklands, onder leiding van de flamboyante gouverneur sir Rex Hunt, hielden elke poging om Argentinië tegemoet te komen unaniem tegen. De Falklanders bezaten immers het beste van beide werelden: ze waren zelfstandig, terwijl het Verenigd Koninkrijk verantwoordelijk was voor de verdediging en het buitenlandse beleid. Hoewel het leven zwaar was op de mensonvriendelijke eilanden en er indertijd geen luchtverbindingen waren met het vasteland, moesten ze niets hebben van een lucratieve vertrekbonus.

Ook het plan uit 1976 van Hogerhuislid lord Shackleton om samen met Argentinië een economisch paradijs van de Falklands te maken – met zalmvisserij, oliewinning en een nieuw vliegveld – kon niet op steun rekenen van de koppige Falklanders, die zich Britser voelden dan Brits.

Tegelijkertijd wilden wereldrijknostalgici koste wat kost vasthouden aan het laatste stukje Siberisch Engeland. Tot die laatste groep behoorde premier Margaret Thatcher, een bewonderaar van Winston Churchill. De strijdlustige premier schaarde zich vierkant achter de eilandbewoners. Hun soevereiniteit was een belangrijke overweging om in 1982, tot schrik van de diplomaten op Buitenlandse Zaken, met 9000 man ten strijde te trekken tegen de Argentijnse bezetter.

Soevereiniteit is een gevoel dat altijd sterker lijkt te leven bij een eilandbevolking. Dat bleek ook aan het einde van de jaren tachtig, toen Thatcher zich steeds feller verzette tegen plannen van de Europese Gemeenschap om een politieke eenheid te vormen. Soevereiniteit en een eilandgevoel speelden ook een belangrijke rol bij de totstandkoming van de Brexit. Bij continentale landen ligt het inleveren van zelfbeschikking van oudsher minder gevoelig.

De invasie van de Argentijnen was voor Thatcher een krenking van de Britse trots. Een vernedering. Dit was een kans om aan te tonen dat Groot-Brittannië na de naoorlogse teloorgang – van de Suez-crisis in 1956 tot de roep om financiële steun van het IMF, twee decennia later – weer een natie was om rekening mee te houden. Vooral de Royal Navy was gaarne bereid om te laten zien waar die toe in staat was. De Amerikanen probeerden een bemiddelende rol te spelen om oorlog tussen twee bevriende naties te voorkomen, maar begrepen niets van de emoties in Londen en Buenos Aires.

Uiteindelijk besloten de Amerikanen de Britten te steunen, meer met woorden dan met wapens. Sowieso kreeg Thatcher voldoende steun. De VN-Veiligheidsraad riep de Argentijnen via een resolutie op om zich terug te trekken. In het Verenigd Koninkrijk zelf waren het Lagerhuis en een groot deel van de pers de grootste voorstanders. ‘Rule Britannia, Britannia rules the waves,’ klonk het. De linkse oppositieleider Michael Foot noemde de motieven voor de oorlogsmissie ‘redelijk en formidabel’.

De Argentijnen kregen wel steun van Ierland en van Spanje – dat land had last van een andere Britse erfenis: Gibraltar.

Hoewel de Britse strijdkrachten superieur waren aan de Argentijnse, zou het geen gemakkelijke missie worden. Het betrof een uitwedstrijd aan de andere kant van de wereld, op onherbergzame eilanden waar de vijanden wekenlang de tijd hadden zich in te graven en de winter op komst was. Bovendien had de Argentijnse luchtmacht de beschikking over een thuisbasis op het vasteland, terwijl de Britten het moesten hebben van kwetsbare vliegdekschepen. De dichtstbijzijnde basis was het vulkanische eiland Ascension, 6400 kilometer noordwaarts in de Atlantische Oceaan tussen Brazilië en Angola. Straaljagers die vandaar opstegen moesten tijdens de vlucht meerdere malen in de lucht worden bijgetankt.

Voor één Brit brak de tijd van zijn leven aan: majoor Ewen Southby-Tailyour. In 1978 was hij commandant van een eenheid mariniers op de Falklands en hij werd – tamelijk ongebruikelijk – verliefd op de eilandengroep en haar bewoners. Op eigen initiatief verkende deze romanticus, die vloeiend Arabisch sprak en aquarellen maakte van zeevogels, de kustlijn. In een notitieboekje beschreef hij de havens, de inhammen, de zeetongen, de kliffen en mogelijke invasielocaties.

Southby-Tailyour verheugde zich op terugkeer naar de Falklands. Sowieso was het animo onder de strijdkrachten groot, met name bij de mariniers en de paratroopers. Het ging hier om een ouderwetse oorlog, wat trouwens ook een nadeel was. Immers, het militaire apparaat was in de Koude Oorlog-jaren voorbereid op een confrontatie met de Russen. Zo bleek de Britse vloot kwetsbaar voor laagvliegende Exocet-raketten van de Argentijnen. Toen hem werd gevraagd waarom de Britten geen afweer hadden tegen deze raketten, zei een bevelhebber: ‘De Russen hebben geen Exocets.’

De Britten leden gevoelige verliezen, met name op zee, maar in het algemeen werd de oorlog op kundige wijze uitgevoerd en profiteerde men van strategische onkunde en lusteloosheid bij het Argentijnse leger.

Op land vochten de Britten niet alleen tegen de Argentijnen, maar ook tegen het barre klimaat. Tijdens de lange marsen sliepen commando’s en para’s op gure bergtoppen. Een van de meest voorkomende aandoeningen was, net als in de Eerste Wereldoorlog, loopgraafvoet – afsterving van de voet door vochtige en onhygiënische omstandigheden. Het was ook een geestelijke veldslag. Bij bombardementen op voorraadschepen kwamen Britse militairen om in vlammen. Verkenners verloren voeten op mijnenvelden, waarbij pijnen niet konden worden verdoofd, omdat de morfine niet werkte bij lage temperaturen. Wat de doorslag gaf was de vuurkracht, maar vooral de motivatie en de professionaliteit van de Britse troepen, onvoorwaardelijk gesteund door Thatcher.

Van een afstand bekeken was deze oneigentijdse prestigeoorlog, waarbij 907 Britse en Argentijnse soldaten het leven lieten, grotesk. Zo’n 20.000 manschappen vochten om een eilandengroep die indertijd 1800 bewoners telde. Een van de bizarste momenten vond plaats tijdens de succesvolle verovering van Pebble Island, toen mariniers in het donker per ongeluk het vuur openden op een groep zeeolifanten die ze hadden aangezien voor vijandelijke soldaten.

Op 14 juni 1982, 74 dagen na de invasie, viel de hoofdstad Stanley. De Britse eer was gered. Feest vierden de militairen amper ter plekke. Ze wilden het land van Goose Green, Cow Bay en Swan Inlet zo snel mogelijk achter zich laten.