Speculaties over de genderidentiteit en seksuele voorkeur van historische personen komen steeds vaker voor. Sommige onderzoekers pleiten voor een ‘queer’ blik op het verleden. Maar wat houdt die precies in?
Alexander de Grote was mogelijk homoseksueel, Louis Couperus non-binair, en Anne Frank lesbisch. Over de seksuele voorkeur en genderidentiteit van deze historische figuren wordt druk gespeculeerd, en ze zijn lang niet de enige. LHBTI-bewegingen ‘claimen’ steeds vaker historische personen als boegbeeld voor hun beweging, terwijl hier niet altijd sluitend historisch bewijs voor is. In veel gevallen zijn deze personen tientallen of honderden jaren dood, en hebben ze geen eigen bronnen nagelaten over hun identiteit. De discussie ligt daarom vaak gevoelig: niet iedereen vindt het bijvoorbeeld gepast om te praten over de seksuele geaardheid van Anne Frank, die als vijftienjarige door de nazi’s werd vermoord.
Meer interviews lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Heteroseksualiteit als standaard
Toch is het belangrijk om aandacht te hebben voor queer-verhalen uit het verleden, zo stellen historici Jasmijn Groot en Tessa Bouwman. ‘Als je door een queerbril naar het verleden kijkt, dan gaan je verhalen opvallen van queergemeenschappen. Deze verhalen waren er altijd al, maar zijn vaak verloren gegaan of bewust weggemoffeld.’ Er is lange tijd weinig aandacht geweest voor de identiteit en ervaringen van queer personen in de geschiedenis. ‘Door heteroseksualiteit als standaard te nemen, hebben onderzoekers een “blinde vlek” ontwikkeld, waardoor ze soms dingen missen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dit maakt het ook moeilijker voor queer personen om zich te identificeren met het verleden, zeggen Groot en Bouwman. ‘Queer personen lezen sommige geschiedverhalen, en denken dan: “dat is allemaal hartstikke interessant. Maar waar ben ik in dit verhaal?” En dat is heel begrijpelijk. Terwijl die queer-verhalen ook vaak hele mooie verhalen zijn, die het verdienen om verteld te worden.’
‘Hoe moet het voor Koning Willem II zijn geweest om koning en biseksueel te zijn?’
Met de opkomst van de queerbeweging in de tweede helft van de eenentwintigste eeuw kregen steeds meer mensen interesse in historische verhalen over seksuele voorkeur en identiteit. In voorbeelden uit het verleden zien zij ‘het bewijs’ dat queer mensen altijd bestaan hebben. Volgens Groot en Bouwman zorgt een queerperspectief voor een veel genuanceerdere en diverse blik op de geschiedenis. Een van de voorbeelden die ze noemen is koning Willem II. ‘Van hem is bewezen dat hij biseksueel was. Vaak wordt dat behandeld op een manier van “oh, hij had ook seksuele relaties met mannen”. Maar het is veel interessanter om te bedenken hoe het voor hem moet zijn geweest om koning en biseksueel te zijn, in een tijd waarin homoseksuele relaties niet geaccepteerd werden.’
Een transgender Romeinse keizer?
Maar ‘queering’ levert geregeld hoofdbrekens op. In november 2023 onthulde het North Hertfordshire Museum in Engeland dat het de Romeinse keizer Elagabalus voortaan niet meer als man zou behandelen – maar als vrouw. De keizer, die slechts vier jaar regeerde en op zijn achttiende werd vermoord, zou zich als vrouw hebben geïdentificeerd. Het museum baseert dit besluit voornamelijk op teksten van de Romeinse historici Cassius Dio en Herodianus, maar de bekende Britse classicus Mary Beard waarschuwt voor de betrouwbaarheid van deze bronnen: de schrijvers wilden waarschijnlijk slechts een goede beurt maken bij Elagabalus’ opvolger Severus Alexander.
Oudhistoricus Martijn Icks, die een biografie over Elagabalus schreef, is het met Beard eens. ‘Cassius Dio en Herodianus schreven inderdaad verhalen over de keizer waarin hij vrouwenkleren en make-up draagt, en waarin hij als vrouw aangesproken wil worden. Maar deze geschiedschrijvers stonden heel vijandig tegenover Elagabalus, en probeerden hem op alle mogelijke manieren te delegitimeren. Een van de klassieke manieren waarop men dat deed in de oudheid, zeker bij de Romeinen, was door iemand “onmannelijkheid” en verwijfdheid te verwijten.’ Het is dus aannemelijk dat deze Romeinse historici de verhalen opzettelijk overdreven om de keizer zwart te maken.
Portretten van Elagabalus die voor zijn dood zijn gemaakt, onderschrijven dit beeld. ‘Gedurende zijn regeerperiode laat hij zich heel traditioneel mannelijk neerzetten. Op zijn achttiende wordt hij op munten afgebeeld met een baard en snor, daar zit eigenlijk niks gender-ambivalents in.’
Moderne denkbeelden passen niet
De claim van het museum dat de keizer zichzelf als vrouw identificeerde is dus discutabel. Maar dit soort discussies maken wel iets los bij historici. Want kun je moderne begrippen zoals ‘transgender’ wel op het verleden plakken? ‘We zijn soms geneigd om moderne categorieën en denkbeelden te plakken op culturen en mensen van wel 2000 jaar geleden,’ zegt Icks. ‘Terwijl die mensen helemaal niet in diezelfde termen dachten. Zij keken op een fundamenteel andere manier naar de wereld.’ Zelfs dingen die voor ons herkenbaar lijken, zijn misschien op een totaal andere manier bedoeld.
‘Romeinen keken op een fundamenteel andere manier naar de wereld’
De Romeinen waren net als wij bezig met kwesties als gender en identiteit, maar volgens Icks gebruikten ze daarbij andere termen en categorieën dan wij doen. Zo was seks tussen mannen, en in mindere mate tussen vrouwen, bij de Romeinen en oude Grieken relatief gebruikelijk. Hier rustte geen taboe op; men dacht niet in termen als ‘homo’ en ‘hetero’. ‘Waar men wel aan dacht, was de rol doe je binnen een seksuele relatie aannam. Nam je een dominante, actieve rol aan, dan was je mannelijk. En als je een passieve, ondergeschikte rol vervulde, dan was je vrouwelijk.’ Zo maakte het Romeinse volk Julius Caesar ooit belachelijk door hem te beschuldigen van een passieve rol in zijn (vermoedelijke) relatie met Nicomedus IV van Bithynië. Zo schreef dezelfde Cassius Dio dat ‘de Galliërs dan wel tot slaaf waren gemaakt door Caesar, maar Caesar door Nicomedes.’
Het is daardoor niet eenvoudig om queer personen uit het verleden te ‘ontdekken’. Op de vraag wat ze historici willen meegeven die queerverhalen willen onderzoeken, antwoorden Groot en Bouwman: ‘Ga ook kijken op plekken die buiten de traditionele archieven liggen. Dagboeken van vrouwen of queer personen zijn vaak niet verzameld door archieven omdat ze niet belangrijk genoeg werden geacht. Bepaalde gemeenschappen hadden ook meer mondelinge tradities, dus ga praten met de mensen zelf of hun nazaten. Het is goed voor de geschiedwetenschap als historici uit hun ivoren academische toren komen.’
John of Eleanor Rykener?
Dat het nog niet zo makkelijk is om historische figuren in te delen in huidige hokjes, bewijst het verhaal van John/Eleanor Rykener. De veertiende-eeuwse Rykener verdiende de kost als borduurder en sekswerker, waarbij hij vaak gekleed ging in vrouwenkleding. In 1394 arresteerden agenten hem en een klant, kapelaan John Britby, terwijl ze seks hadden in het openbaar. Tijdens het verhoor vertelde Rykener – gekleed in vrouwenkleren – met Eleanor aangesproken te willen worden; Britby verklaarde dat hij dacht met een vrouw te maken te hebben.
De ondervragers waren kennelijk zeer geïnteresseerd in Rykeners achtergrond, want diens levensloop wordt beschreven in de notulen die zijn overgeleverd. Rykener was in de leer gegaan bij ene Elizabeth Brouderer, die hem de fijne kneepjes van het borduren én het prostitueren leerde. Rykener had – gekleed als vrouw – veelvuldig betaalde seks met mannen, maar gekleed als man ook onbetaalde seks met vrouwen, waaronder met nonnen. In het verhoor verklaarde Rykener dat hij het liefst seks had met priesters, omdat die het meest betaalden.
De notulen van Rykeners verhoor beslaan slechts één pagina, en er zijn geen andere bronnen overgeleverd, dus de informatie die we over Rykener hebben is beperkt. Historici worstelen dan ook de manier waarop de tekst geïnterpreteerd moet worden: was Rykener nu een man of een vrouw? Transgender of intersekse? Of geen van dat alles?
Openingsafbeelding: Op dit beroemde schilderij van Lourens Alma Tadema uit 1888 wordt Elagabalus afgebeeld terwijl hij probeert zijn gasten te smoren onder een lawine van rozenblaadjes.
