De slechtste keizer ooit

Het is tekenend dat de lagere ambtenaar Herodianus, zelfbenoemd chroniqueur van die tijd, alleen maar rampen om zich heen zag. Niet eerder was er sprake geweest, noteerde hij, ‘van zo’n snelle opeenvolging van regeringen, zulke hachelijke situaties bij opstanden en buitenlandse oorlogen, zoveel onrust in de provincies, zoveel verwoestingen van steden in eigen land en in vele door barbaren bewoonde gebieden, zoveel aardbevingen en epidemieën, en zulke schokkende en vroeger zelden of nooit vermelde wendingen in de levensloop van de pretendenten of keizers’.

Toen Heliogabalus in 218 keizer werd, was Rome een moloch die onder zijn eigen gewicht begon te imploderen. Het waren deze omstandigheden die Heliogabalus voortbrachten. Zijn keizerschap was een symptoom.

Eerst maar een kleine vergoelijking. Als keizer Heliogabalus zich als een puber gedroeg – en dat deed hij volop -, dan was dat ook omdat hij daadwerkelijk een puber was. Veertien jaren telde hij nog maar toen hij keizer werd – een jongen die niet alleen geen enkele levenservaring had, maar ook politiek en bestuurlijk van toeten noch blazen wist.

Hoe komt zo zo’n jochie op de troon? Daar zat vooral zijn familie achter. Hij was het achterneefje van Julia Domna, de stammoeder van een dynastie die al drie keizers had geleverd: Septimus Severus (Domna’s echtgenoot), Caracalla (hun beider oudste zoon), en Geta (diens broer en medekeizer – tot Caracalla zich van hem ontdeed). Toch was het bepaald niet vanzelfsprekend dat het jongetje hen als keizer zou opvolgen, want hij was geen afstammeling via de mannelijke lijn.

De familie van Julia Domna en haar zus Julia Maesa, de grootmoeder van de jongen, woonde in de Syrische stad Emesa. Het was een belangrijk geslacht, dat sinds jaar en dag de priesters van de plaatselijke zonnegod Heliogabalus leverde. In die hoedanigheid was de jongen, die toen nog Bassianus heette, al goed bekend bij de in de buurt gelegerde Romeinse soldaten van het Legio II Gallica. ‘De soldaten kwamen geregeld in de stad en gingen ook naar de tempel, niet alleen voor de eredienst, ze zagen de jongen ook graag,’ meldt Herodianus. ‘Hij was in de bloei van zijn jeugd, de knapste jongen van al zijn leeftijdgenoten.’

Datzelfde legioen zou het eerste Romeinse legeronderdeel worden dat de ‘knappe verschijning’ als keizer zou erkennen. Daarvoor moest zijn grootmoeder Julia Maesa wel eerst de familiegeschiedenis herschrijven: ze maakte bekend dat de jongen een buitenechtelijke zoon was van Caracalla. Om die claim kracht bij te zetten gaf ze de jongen een nieuwe naam: Antoninus, de officiële naam van ‘vader’ Caracalla.

De bondgenoten die ze op die manier wierf hielpen rivaal Macrinus onschadelijk te maken. Toen de senaat daarop de jonge keizer het stempel van goedkeurig verleende, had Julia Maesa haar zin. Ze wist nog niet hoeveel spijt ze daarvan zou krijgen, en iedereen met haar. Want de daaropvolgende drie jaar en elf maanden zat Rome vast aan een puberale onbenul zonder enige rem.

Wie denkt dat een 14-jarige jongen zonder enige politieke ervaring zich allereerst zou verdiepen in de taak die op hem wachtte, heeft het mis. Heliogabalus – onder deze naam is hij de geschiedenis in gegaan – kwam niet naar Rome als een leergierige jonge keizer die zijn kennisachterstand al aan het inlopen was en die zich serieus aan staatszaken wilde wijden. Zijn intocht alleen al sprak boekdelen.

Chroniqueur Herodianus doet vol verwondering verslag van de manier waarop de jonge keizer zich aan Rome presenteerde. ‘Hij liet een gigantische schildering van zichzelf maken, van top tot teen, precies zoals hij ook altijd in het openbaar optrad als priester, met op dat schilderij ook een symbool van zijn inheemse god.’ Die afbeelding stuurde hij vooraf naar Rome, met de opdracht die op te hangen in de senaat.

Toen hij zelf arriveerde, was dat in vol priesterlijk ornaat, ‘getooid met halskettingen en armbanden, met een kroon op zijn hoofd in de vorm van een tiara die glansde van goud en edelstenen. Het geheel hield het midden tussen Fenicische priesterdracht en Perzische luxekledij.’

De nieuwe keizer, zoals zou blijken, trok zich niets aan van de Romeinse mores. Hij voelde zich zo verheven dat hij zijn eigen god boven de Romeinse oppergod Jupiter stelde. Dat was niet alleen maar spel. Rond 220, twee jaar na zijn aantreden, liet hij munten slaan waarop hij stond geportretteerd als priester.

Religieuze hoogmoed? Grootheidswaanzin? Of allebei? Waarschijnlijk het laatste. Weliswaar zou je kunnen zeggen dat hij handelde in de geest van grootmoeder Julia Maesa, aangezien het lot van de familie verknoopt was met de zonnegod. Maar juist zij had hem afgeraden om als priester Rome te betreden. ‘Een exotische of compleet barbaarse verschijning zou de toeschouwers meteen ontstemmen,’ was volgens Herodianus haar inschatting.

Inderdaad was Rome ontstemd. En Rome bleef ook ontstemd. Er gingen verhalen de ronde doen over allerlei perverse en bloedige religieuze riten, zoals seks met dieren en kinderoffers. De Romeinen zagen een keizer die in een vreemde, exotische wereld leefde, en leek niet te merken hoezeer hij tegen het zere been schopte van alles wat hun heilig was. Of het kon hem in al zijn hybris niets schelen.

Hoe decadent kun je zijn? Een diner met zeshonderd struisvogelkoppen. Zwembaden vol rozenwijn, overdekt met rozen. Een eetzaal met een draaibaar plafond, van waaruit de gasten werden bedolven onder viooltjes.

De Historia Augusta, een bundel keizerbiografieën uit de vierde eeuw, staat bol van de extravagantie van Heliogabalus. Hoogstwaarschijnlijk zat daar veel overdrijving bij. Dat overkwam keizers die om politieke redenen zwart moesten worden gemaakt wel vaker.

Ernstiger zijn de verhalen over zijn politieke wangedrag. Vooral de benoeming van volkomen ongekwalificeerde lieden op belangrijke posten zette kwaad bloed. Het verhaal ging dat het voornamelijk om zijn meest welgeschapen mannelijke sekspartners ging. Maar waarschijnlijk betrof het vooral de gelukkigen die zijn dynastieke claim tijdig hadden ondersteund. ‘Op die manier werd alles wat ooit in aanzien had gestaan onteerd en in onfatsoen omlaaggetrokken,’ schrijft Herodianus in zijn kronieken. ‘Dat was voor velen onverkwikkelijk en onverdraaglijk.’

Tegelijkertijd toonde de jonge keizer minachting voor de gezeten politieke elite. Volgens de Historia Augusta noemde hij de senatoren ‘slaven in toga’. En tot verbijstering van diezelfde senatoren liet hij zijn moeder, Julia Soaemias, hun zittingen bijwonen. Ze kreeg zelfs de titel mater senatus, ‘moeder van de senaat’.

In de tussentijd kregen de legioenen die hem hadden gesteund niet de lucratieve oorlogen waarop ze hadden gehoopt, en deed hij op bestuurlijk vlak niets van betekenis. Zijn erfenis zou een heel andere zijn: dat hij van het keizerlijke ambt iets lachwekkends had gemaakt.

In korte tijd maakte Heliogabalus zich bij iedereen onmogelijk. De Romeinse politieke elite, de machtige Pretoriaanse Garde die de keizerlijke lijfwacht vormde, en ook grootmoeder Juia Maesa zelf – ze zagen allemaal in wat een verschrikkelijke blamage deze keizer was. Zijn wanbeleid, zijn obsceniteiten en decadentie, en zijn minachting voor de Romeinse godenkonden niet langer meer worden getolereerd. Maar wat te doen?

Julia Maesa was de eerste die er iets op verzon. Ze zorgde ervoor dat er alvast een stand-in werd klaargestoomd – en ze zou Julia Maesa niet zijn geweest als dat niet een ándere kleinzoon van haar was. Ze kreeg Heliogabalus zover om deze vijf jaar jongere Alexianus te adopteren en hem de titel Caesar te verlenen: daarmee werd dit neefje zijn tweede man en opvolger. De gedachte erachter schijnt te zijn geweest dat deze Alexianus de facto als keizer zou optreden, zodat Heliogabalus zelf zich voltijds aan zijn priesterschap kon wijden – en zo als leider onschadelijk zou zijn.

Deze list werkte niet lang. Alexianus was al snel veel populairder dan zijn grote neef, vooral ook bij de Pretoriaanse Garde. De keizerlijke entourage verdeelde zich in twee kampen, en het Heliogabalus-kamp slonk snel ten gunste van dat van Alexianus.

Het kon bijna niet anders of dit zou uitlopen op geweld. De keizer begon zelf: hij probeerde herhaaldelijk zijn neef te doden, maar de jongen werd te goed bewaakt. Vervolgens probeerde hij hem weg te houden uit het openbare leven, maar daarmee joeg hij iedereen alleen nog maar meer tegen zich in het harnas.

Het eindspel vond plaats op 13 maart 222, bijna vier jaar na Heliogabalus’ aantreden. De keizer bracht samen met zijn neef een bezoek aan de Pretorianen, om de gemoederen te sussen. Alexianus werd enthousiast ontvangen, terwijl Heliogabalus straal werd genegeerd. ‘Die was woedend over deze behandeling,’ schrijft Herodianus. De keizer wilde de schuldige soldaten laten arresteren, en dat schijnt de druppel te zijn geweest. Heliogabalus werd ter plekke vermoord, en het neefje werd als nieuwe keizer uitgeroepen.

Maar zijn dood alleen was niet genoeg. Zijn beeltenissen werden overal verwijderd, en zijn naam werd weggekrast uit de officiële documenten. Rome deed alles om maar te kunnen geloven dat deze aanfluiting van het keizerschap nooit had bestaan.