Een deel van de Nederlanders hoopt op een permanent verbod op vuurwerk. Dat zou een wending zijn in een traditie die wellicht wortels heeft in de vroege Middeleeuwen, maar pas na de Tweede Wereldoorlog massaal werd uitgeleefd, zegt historicus en etnoloog Peter Jan Margry.
Vuurwerk met Oud en Nieuw is een traditie, horen we steeds. Hoe ver gaat die traditie terug?
Margry: ‘In de achtste eeuw werden al overgangsfeesten gemeld in het midden van de winter, waarbij vuren werden gemaakt en veel lawaai werd geproduceerd. Vuurwerk was er nog niet, maar verder doen die feesten wel denken aan de huidige tradities rond Oud en Nieuw. Het is goed mogelijk dat die traditie sindsdien is blijven bestaan, maar er zitten grote gaten in de middeleeuwse bronnen. Het is nog niet diepgravend onderzocht of er ook echt verband is tussen de gebruiken uit de achtste eeuw en latere tijden.’
In welke periode duiken er wel weer duidelijke aanwijzingen op?
‘In de late zestiende eeuw werd er in Amsterdam geklaagd over lawaai rond de jaarwisseling. In die tijd werden er kerkklokken geluid, mensen trommelden en draaiden met ratels, en wie een geweer had schoot er voor de lol mee in de lucht.
In de zeventiende en achttiende eeuw gebruikte men ook een speciaal kanonnetje om oudejaarsknallen mee te maken. Die dingen waren een centimeter of dertig à veertig lang en stonden het hele jaar op zolder, maar met de jaarwisseling liep je ermee door de stad. Zo’n kanonnetje, dat je één keer per jaar gebruikte, was niet voor iedereen weggelegd. Het zal een elitair ding zijn geweest. Behalve het lawaai waren er ook toen al ongeregeldheden rond deze feesten. Bronnen melden dat er flink werd gedronken en dat er relletjes plaatsvonden. Maar de mate waarin dat gebeurde is ook nog niet echt onderzocht.’
En wanneer kwam het vuurwerk erbij?
‘Buskruit kwam in de late Middeleeuwen naar Europa en in de vijftiende eeuw bestond hier al vuurwerk. Dat was aanvankelijk iets voor bijzondere gebeurtenissen onder de bovenlaag. Denk aan het bezoek van een koning of iets dergelijks. Maar vanaf de late zeventiende eeuw zie je in kranten advertenties voor rotjes – “ratjes” heetten ze toen –, pijlen, stinkpotten, draaiers, zwermpotten en ander vuurwerk. Het werd niet alleen met de jaarwisseling verkocht, maar ook in andere maanden.’
Sinds wanneer steken we het vuurwerk massaal af met Oud en Nieuw?
‘De massaliteit dateert van na de Tweede Wereldoorlog. Mensen kregen meer te besteden en de spullen werden goedkoper. Daardoor zijn Nederlanders gewend geraakt aan goedkoop, mooi siervuurwerk.’
Is het gezien die gewenning nog mogelijk vuurwerk te verbieden?
‘Vuurwerk afsteken staat zelfs op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland, en dat suggereert misschien dat de traditie beschermd is. Maar dat is niet zo: cultuur laat zich niet vastleggen en dit soort lijsten is een en al gekkigheid. Gewoonten veranderen steeds en tradities kunnen verdwijnen. Als het eenmalig verbod van dit jaar misschien aangegrepen wordt om vuurwerk definitief te verbieden, zal de overgrote meerderheid zich daaraan houden, verwacht ik.’
Peter Jan Magry
doet onder meer onderzoek naar religieuze cultuur en naar de vorming van immaterieel erfgoed. Zijn meest recente boek is Healing en ‘alternatief’ genezen. Een culturele diagnose uit 2018.
