Oswald Mosley: leider van de British Union of Fascists

Mosley kon eerherstel vergeten. Over zijn persoon hing definitief de slagschaduw van de geschiedenis. Ergens nam hij de verkeerde afslag. Terwijl hij – Frost meldde het in de aankondiging van zijn gast – als briljant econoom, gevat en charmant, misschien wel minister-president had kunnen worden.

De leider van de Britse fascisten week in vrijwel alles af van de mannen van eenvoudige komaf die soortgelijke bewegingen op het Europese vasteland groot maakten. Benito Mussolini had een verleden als onderwijzer en journalist. Adolf Hitler werd niet aangenomen op de kunstacademie en sleet zelfs een tijdlang zijn dagen in een tehuis voor daklozen.

Oswald Mosley was een heer van stand. Zijn adellijke komaf gaf hij nog meer glans door zijn huwelijken met dames van aanzien. Zijn eerste echtgenote, lady Cynthia Curzon, was de dochter van de voormalige onderkoning van Brits-Indië. Na haar plotselinge dood huwde hij met de beeldschone Diana Mitford, dochter van een baron, die voor hem een puissant rijke erfgenaam van de Guinness-brouwerij verliet.

Mosley leek alles mee te hebben. Hij was een knappe, charismatische verschijning met ravenzwart haar. Een rasdebater bovendien. Maar iemand met zoveel wind mee riep ook jaloezie en irritatie op. Temeer omdat Mosley buitengewoon overtuigd van zichzelf was. Boven op die overdosis arrogantie kwam een niet of nauwelijks te bedwingen ongeduld en een behoefte aan actie, aan daadkracht.Het was de onrust van een veteraan van de Eerste Wereldoorlog. Hedonisme, nihilisme en idealisme streden om voorrang bij de man die vocht in de loopgraven en als piloot.

Herstellend in een hospitaal in 1916 was Mosley als een gek geschiedenis en biografieën gaan lezen. ‘Als iemand tennis wil gaan spelen, moet hij naar Wimbledon gaan om de stijl van de kampioenen te bestuderen. Als hij de politiek in wil, moet hij geschiedenis lezen en zich verdiepen in het gedrag van de meesters.’

Mosley had grootse dromen. Hij presenteerde zich als politiek vertegenwoordiger van de oorlogsgeneratie. Premier David Lloyd George beval hem aan als ‘de soldatenkandidaat die u aan de overwinning hielp en die nu vecht voor een sterke vrede. Laat een soldaat zijn soldatenkarwei afmaken.’ In 1918 werd Mosley als 21-jarig broekie voor de Conservatieven in het Lagerhuis gekozen.

In 1922 werd hij onafhankelijk parlementslid uit onvrede over het harde Britse optreden in Ierland; twee jaar later werd hij zelfs volksvertegenwoordiger voor Labour. Crossing the floor heet dat in Lagerhuistermen. Voor een edelman als Mosley gold het zelfs als klassenverraad. Conservatieven weten het aan zijn tomeloze ambitie: Mosley dacht tussen de proletariërs sneller carrière te kunnen maken. Binnen Labour stuitte hij evengoed op wantrouwen: hoe kon Mosley, een man in maatpak die een societyleven leidde, oprecht strijden voor de arbeiderszaak?

Met al zijn talent kreeg hij een beetje de naam vooral een politiek avonturier te zijn. Toch kwam Mosley langzaamaan in beeld voor een kabinetspost. Hij hoopte op Buitenlandse Zaken. Maar het werd een nogal onbeduidend ministerschap zonder portefeuille, waarbij hij werd geacht de snel oplopende werkloosheid te bestrijden. Maar Mosley trok een veel grotere broek aan. Hij lanceerde een programma om de Britse economie te redden met protectionistische maatregelen, nationalisering van belangrijke industrieën en grootschalige publieke werken.

Later in de geschiedenis zou zo’n pakket binnen Labour de handen op elkaar krijgen. Nu ging het de meeste politici binnen de partij te ver. Mosley pikte dat niet en diende zijn ontslag in.

Daarop begon hij met een aantal andere jonge politici de New Party, die de oude politiek en de trage parlementaire processen hekelde. Voor 1914 werkte dat systeem nog, maar nu moesten de praters plaatsmaken voor de doeners.

De politiek tegenstanders van Mosley verweten hem vaandelvlucht: als hij zo voor actie was, waarom had hij dan toen hij als minister eindelijk maatregelen kon nemen het ‘slagveld’ verlaten? Ook de kiezers kon hij niet overtuigen. Bij verkiezingen in 1931 bleef de New Party zetelloos.

Op studiereis belandde Mosley in Italië, waar hij onder de indruk raakte van de energie van het fascisme. Hier werd geen tijd verknoeid met politieke banaliteiten, maar regeerde de mannelijkheid. Bij terugkeer richtte Mosley de British Union of Fascists (BUF) op. Als embleem koos hij naar Italiaans voorbeeld voor de fasces, de roedebundel met bijl. Ook het zwarte uniform, volgens Mosley ‘toonbeeld van innerlijke en spirituele elegantie’, was afgekeken van Mussolini. Al had de BUF-leider, Britser dan Brits, geaarzeld. Voor zijn jeugdbeweging had hij aanvankelijk witte hemden en grijze flanel broeken voorgesteld.

De BUF bleef marginaal: 40.000 leden, enkele honderdduizenden kiezers maximaal. De onvrede over de bestaande politiek groeide weliswaar door de economische crisis en oplopende internationale spanningen. En zeker in het conservatieve establishment geloofden behoorlijk wat mensen in fascisten als mogelijke buffer tegen het rode gevaar. Tegelijkertijd kende het Britse parlementaire systeem een lange traditie, die veel dieper was verankerd dan in Italië of Duitsland.

Ook de verheerlijking van geweld en de manier waarop de fascisten onder meer tijdens een bijeenkomst in 1934 en een mars in Londen tekeer waren gegaan tegen antifascisten schrikten velen af. Voor de Britse regering was het aanleiding om een uniformverbod uit te vaardigen.

Tegelijkertijd wilde Mosley, eigenlijk al sinds 1918, voor alles een nieuwe wereldoorlog voorkomen. Londen moest Berlijn zijn gang laten gaan. Pas als Britse belangen in het gedrang kwamen, moest actie worden ondernomen. Toenadering tussen de twee hoofdsteden kon onheil voorkomen. Zelf gaf Mosley het voorbeeld. Zijn tweede vrouw Diana was bevriend met hoge nazi’s. Hun huwelijk werd gesloten bij Joseph Goebbels thuis, met Hitler als een van de gasten.

In de tweede helft van de jaren dertig sloeg Mosley steeds vaker een antisemitische toon aan. Terwijl zijn aanhangers ‘The yids, the yids, we’ve got to get rid of the yids’ zongen, sprak hij vooral over de verderfelijke invloed van Joods kapitaal. Hij vond dat de Joden geen natie binnen de natie moesten vormen: of ze waren met heel hun hart Brit, of ze dienden het land te verlaten.

De grote oorlog die Mosley zo graag wilde voorkomen, kwam er toch. Toen het Britse kabinet in het voorjaar van 1940 na een reeks nederlagen twijfelde over de beste lijn, zette de nieuwe premier Winston Churchill zich in zijn betoog af tegen de BUF-leider. Het Verenigd Koninkrijk diende door te vechten tot het bittere einde. Anders zou het een slavenstaat worden, met een regering die een marionet van Hitler zou zijn ‘onder leiding van zo’n type als Mosley’. Churchill won het pleit.

Op 24 mei 1940 besloot zijn kabinet om Mosley, zijn vrouw en zo’n duizend andere fascisten te arresteren. Met Duitse troepen aan het Kanaal nam bij de Britten de angst voor een vijfde colonne toe. Met de internering nam Londen het zekere voor het onzekere. Mosley vormde geen veiligheidsrisico. De geheime dienst MI5, die hem in de gaten hield, had hem op geen enkele onpatriottistische daad kunnen betrappen.

Als gevangene kreeg Mosley een vriendelijke behandeling en genoot hij flink wat privileges. In 1943 werd hij vanwege zijn verslechterende gezondheid vrijgelaten. ‘Klassenjustitie’, vonden de criticasters van deze behandeling. Mosleys oudste zoon Nicholas vocht ondertussen gewoon mee in het Britse leger en werd vanwege zijn inzet aan het Italiaanse front zelfs onderscheiden.

Na de oorlog richtte Oswald Mosley een nieuwe rechtse beweging op, de Union Movement, die een verenigd Europa onder leiding van Groot-Brittannië en Duitsland nastreefde. Ook verzette hij zich tegen de komst van zwarte gastarbeiders. Het heilig vuur zoals in de BUF-tijd leek echter weg bij Mosley. Deelnames aan diverse Lagerhuisverkiezingen liepen op niets uit.

Na een goede ontvangst van zijn memoires, getiteld My Life, en een reeks van nieuwe mediaoptredens voelde Mosley zich wel iets meer geaccepteerd. Tot diep in de jaren zeventig toonde hij zich bereid ‘het land te dienen’. Vrijwel niemand zat daarop te wachten. De nationalist Mosley stierf in 1980 in Orsay, Frankrijk, zonder dat hij ooit de Britten had kunnen leiden.