Het archief over de ramp in de Bijlmer gaat open. Op verzoek van de Tweede Kamer bekijkt een commissie welke stukken openbaar worden gemaakt. Degenen die destijds de toedracht van de ramp onderzochten namens de overheid, zijn er blij mee. Want zij worden al dertig jaar geconfronteerd met de beschuldiging dat zij zaken onder de pet houden. Tot hun frustratie zien zij telkens dezelfde complottheorieën opduiken, ook in de media.
Dit is artikel 1 van het dossier Bijlmerramp: de complottheorieën ontrafeld. Lees de overige artikelen hier online of download de minispecial als pdf.
Op 30 mei 2023 gebeurde er iets bijzonders in de Tweede Kamer. Alle partijen, van links tot rechts, steunden een motie van Pieter Omtzigt. De volksvertegenwoordiging vroeg daarin aan het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding om te kijken welke stukken er allemaal in het archief zaten over de ramp in de Bijlmer, en wat daarvan openbaar gemaakt kon worden. In principe zouden die stukken volgens de Archiefwet tot 2069 geheim moeten blijven. Dit was hoe de nieuwe Haagse bestuurscultuur zou moeten zijn: een unanieme wens van de Kamer voor meer openbaarheid. Dat zou moeten helpen om het wantrouwen onder de inwoners van het getroffen stadsdeel weg te nemen.
Download gratis de speciale digitale editie "Bijlmerramp – De complottheorieën ontrafeld"
Een klein jaar later, op 19 april 2024, kon het adviescollege zijn rapport aanbieden aan Pieter Omtzigt, in het stadsdeelkantoor van Amsterdam Zuidoost. Het advies van het college was: er kan veel meer openbaar gemaakt worden. Veel is al eens naar buiten gebracht, maar in het archief opgenomen samen met geheime stukken, waardoor hele dossiers ten onrechte achter slot en grendel zitten. Dat leidt tot wantrouwen tegen de overheid, zeiden collegevoorzitter Ineke van Gent en Pieter Omtzigt bij de presentatie: ‘Stukken van het Bijlmerarchief zijn geheim terwijl ze dat niet hoeven te zijn.’ Begin september heeft de minister van Infrastructuur en Waterstaat groen licht gegeven om de eerste lichting documenten openbaar te maken, wat vervolgens is gebeurd.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Ook bij de bijeenkomst in april was er brede consensus: iedereen wilde zoveel mogelijk openbaarheid. De onderzoekers van het Adviescollege en de aanwezige burgers, politici en journalisten. Onder hen was ook Vincent Dekker, voormalig redacteur van Trouw, die de beeldvorming over de vliegramp decennialang diepgaand heeft beïnvloed.
Het ‘ware verhaal’
Het moet gezegd: onderzoeksjournalist Vincent Dekker weet wel hoe je een spannend verhaal vertelt. Op 4 oktober 1992 verloor een Boeing van El Al vlak na de start op Schiphol twee motoren. Het toestel had volgens Dekker makkelijk op het IJsselmeer kunnen landen, maar de bemanning probeerde tegen beter weten in naar Schiphol terug te keren. Dat was nodig om de geheime militaire lading aan boord in veiligheid te brengen. Toen dat mislukte en de kist op de Bijlmer neerstortte, vielen er 43 doden. Direct daarna kwam een omvangrijke doofpotoperatie op gang. Mannen in witte pakken haalden bewijsmateriaal weg, een van de zwarte dozen verdween en de onderzoekers van de Rijksluchtvaartdienst probeerden op alle mogelijke manieren de waarheid over het ramptoestel te verdoezelen. Ze sjoemelden met de vluchtgegevens om te verhullen dat de Boeing maar liefst drie rondjes boven de Bijlmer had gevlogen alvorens neer te storten. Er bleek zelfs uranium aan boord te zijn.
De meeste journalisten schreven braaf op wat de autoriteiten hen vertelden, maar Dekker bleef spitten. Met gevaar voor eigen leven, want hij keek een tijdlang onder zijn auto en de motorkap om te zien of er geen bom in was verstopt. Dekker is al jaren met pensioen, maar is nog volop met het dossier bezig. Zo vertelde hij eind 2023 vol verve in een interview op YouTube dat hij in de periode na de ramp zelfs op vakantie in Egypte bang was dat de Mossad hem zou vermoorden.
Dekker schreef een populair boek over de ramp, Going down, Going down. Het was en is buitengewoon invloedrijk. In een Kameroverleg met de toenmalige minister van Verkeer en Waterstaat in mei 1995 bleken Kamerleden zoals Rob van Gijzel (PvdA), Remi Poppe (SP), Paul Rosenmöller (GroenLinks), Nicky van ’t Riet (D66) en Dick Stellingwerf (RPF) op cruciale punten meer geloof te hechten aan Dekkers versie van de waarheid dan die van de Raad voor de Luchtvaart.
Bij de herziene uitgave in 2022 werd het boek op de cover aangekondigd als ‘het ware verhaal’. Het was in dat jaar de basis voor de populaire dramaserie Rampvlucht, die draait om het speurwerk van de journalisten Vincent Dekker en zijn Volkskrant-collega Pierre Heijboer. Gelijktijdig lanceerde KRO-NCRV ook een documentaire en podcast over de ramp en de nasleep ervan. Televisiekijkers en recensenten reageerden enthousiast op Rampvlucht. De ‘op werkelijkheid gebaseerde complotthriller’ won een Gouden Kalf voor beste serie in 2022. Trouw, de oude werkgever van Dekker, kwam met een lyrische recensie over ‘de kracht van goed drama.’
Schade aan de overlevenden
Maar niet iedereen is enthousiast. Henk Pruis, die destijds als jonge ambtenaar bij de Rijksluchtvaartdienst de ramp in de Bijlmer onderzocht, is verontwaardigd over de versie van de werkelijkheid die Vincent Dekker nu al meer dan dertig jaar verspreidt. Pruis is het zat dat hij en zijn collega’s ervan beschuldigd worden feiten te verdoezelen.
Pruis stapte na twintig jaar bij de RLD in 2005 over naar de European Union Aviation Safety Agency, waar hij tot zijn pensioen in 2021 werkte als luchtvaartexpert. Na zijn pensioen heeft hij alle tijd om, samen met oud-collega’s, de complottheorieën helemaal te fileren. Het gaat Pruis en de zijnen niet alleen om het weerleggen van de valse aantijgingen. Belangrijker is dat de stroom van complotten en bangmakerij schade blijft aanrichten onder de overlevenden van de ramp. Pruis heeft daarom een website gebouwd waar bezoekers een groot aantal documenten van het ongevallenonderzoek zelf kunnen inzien (elal1862accidentinvestigation.nl). En hij benaderde Historisch Nieuwsblad om zijn kant van het verhaal te vertellen.
Over de ramp is eindeloos veel geschreven – alleen al het eindverslag van de parlementaire enquêtecommissie uit 1999 telt meer dan 400 bladzijden. Het is ondoenlijk om alle controverses en onbeantwoorde vragen te behandelen. De volgende hoofdstukken van dit dossier richten zich op de grootste en ernstigste misverstanden die na de ramp in de Bijlmer zijn ontstaan.
Ze gaan niet in op de dramaserie Rampvlucht. De makers hebben naast de echt bestaande journalisten Pierre Heijboer en Vincent Dekker ook een fictief personage geïntroduceerd, de dierenarts Asha Willems. Het heeft weinig zin om een discussie te voeren over het waarheidsgehalte van fictie. Iedereen begrijpt dat dialogen in bijvoorbeeld Der Untergang, Napoleon of The Crown in werkelijkheid niet letterlijk zo zijn uitgesproken en dat de gebeurtenissen destijds niet exact zo zijn verlopen. Voor Rampvlucht geldt dat ook. Dat neemt niet weg dat veel kijkers de dramaserie zien als een realistische weergave van de feiten. Het zij zo.
Bijlmerramp-onderzoeker mocht van minister niet praten met pers
Openingsbeeld: Brandweerlieden op de rampplek, 6 oktober 1992. Bron: ANP
