Omwonenden Bijlmerramp werden ziek, maar niet van uranium

Pruis heeft na de ramp een aantal van de staven uranium uit het ramptoestel in zijn handen gehad en zelfs een paar dagen onder zijn bureau bewaard totdat ze opgehaald werden. Zijn collega Frans Erhart heeft er nog mee lopen slepen door de hangar. Dat kon ook makkelijk, want verarmd uranium is niet stralingsgevaarlijk. Het is wel een zwaar metaal – daarom werd het ook gebruikt als contragewicht – en deeltjes ervan zijn chemisch giftig als je ze binnenkrijgt (net als andere zware metalen zoals kwik, lood en cadmium). De staven zitten daarom verpakt in een laag van nikkel-cadmium en twee lagen verf.

Dekker laat in een reactie weten dat er na de eerste Golfoorlog in 1991 ophef ontstond over verarmd uranium in granaten waar veteranen ziek van zouden zijn geworden. Over wat de werkelijke oorzaken zijn van dit zogenoemde Golfsyndroom bestaat veel discussie, maar los daarvan gaat de vergelijking niet op: als munitie boven de geluidssnelheid inslaat kan er uranium in stofvorm vrijkomen. De balansgewichten in de Boeing overleefden de crash volledig intact.

Dekker verwijt de RLD geen aanbevelingen gedaan te hebben om alle uranium wereldwijd uit alle toestellen te verwijderen. Dat zou echter onnodig zijn geweest: vliegtuigbouwers waren wereldwijd al in 1983 begonnen om het te vervangen door wolfraam, vanwege de chemische giftigheid van uranium. Een verbod zou niks toegevoegd hebben, want er was geen enkele in Nederland geregistreerde 747 waarin die gewichten nog werden toegepast. Het was juridisch niet mogelijk om het luchtruim te sluiten voor buitenlandse toestellen met verarmd uranium aan boord, juist omdat er geen bijzondere risico’s aan verbonden waren.

Dekker stelt in zijn boek dat een deel van het uranium aan boord van het El Al-toestel wel degelijk verbrand is en de deeltjes ervan mensen ziek hebben gemaakt. Daar is geen bewijs voor. Er zijn geen vliegtuigcrashes bekend waarbij uranium verbrand is. Ook bij de ramp in de Bijlmer is er geen enkele aanwijzing voor. Bij alle gevonden gewichten was de beschermende laag eromheen nog intact.

Verarmd uranium smelt pas bij 1132 graden, het beschermende nikkel-laagje eromheen bij 1453 graden. Aan sommige balansgewichten zaten nog afgescheurde stukjes aluminium vast. Die waren niet gesmolten, terwijl de smelttemperatuur voor aluminium op 660 graden ligt. Dekker schrijft dat bij kerosinebranden zoals in de Bijlmer temperaturen van 1100 graden heel normaal zijn, maar de in de staart van het toestel verwerkte gewichten hebben nu juist niet in het centrum van de grote brand gelegen. De staart was het minst verbrande deel: zo heet zijn ze dus nooit geweest. Dekker houdt desgevraagd vol dat er wel uranium is verbrand.

‘Onthullingen’ over de aanwezigheid van verarmd uranium kwamen soms op strategische momenten, zoals vlak voor een openbare zitting van de Raad voor de Luchtvaart in oktober 1993 in Den Haag. Daarmee uitten verschillende belangengroepen in de Bijlmer hun ongenoegen over de slechte communicatie en hun wantrouwen in de overheid, en suggereerden journalisten zoals Vincent Dekker en politici zoals Rob van Gijzel dat de onderzoekers iets ‘onder de pet’ wilden houden. Vreemd is dat er nooit bij het onderzoeksteam geïnformeerd werd in welke conditie de balansgewichten gevonden waren: men ging er sowieso van uit dat het gevaarlijk was.

De site van KRO-NCRV zegt onder het kopje ‘Onverklaarbaar ziek na Bijlmervliegramp’ onomwonden: ‘Honderden mensen worden onverklaarbaar ziek na de vliegramp in de Bijlmer. Veel mensen krijgen last van fysieke klachten zoals pijn, vermoeidheid, chronische luchtweginfecties, maag- en darmklachten en impotentie. Daarnaast stijgt het aantal miskramen en mensen met kanker sinds de bewuste dag van de ramp.’ Ook herhaalt KRO-NRCV de suggestie dat uranium uit de contragewichten bij een temperatuur van 500 graden in gruis veranderd zou zijn en dat mensen van het inademen ziek zijn geworden.

Op de site staat een foto van een balansgewicht van verarmd uranium, dat er sterk beschadigd uitziet. Het is in 1994 gevonden bij een hernieuwde zoekactie in de containers buiten de hangar. Het ziet er angstwekkend uit, maar Pruis wijst erop dat het gewicht intact is, alleen zwaar gecorrodeerd door chemische corrosie met een ander metaal (dus geen gewone roest). Er zit een stuk niet-gesmolten aluminium aan het gewicht vast, wat bewijst dat het nooit warmer geworden kan zijn dan 660 graden, de smelttemperatuur van aluminium.

Het zit oud-onderzoeker Henk Pruis tot op de dag vandaag dwars. De ramp in de Bijlmer kostte niet alleen 43 mensen het leven, het was ook een grote milieuramp. De brand veroorzaakte sowieso schadelijke dampen, waar mensen zeker ziek van geworden kunnen zijn – rook inademen kan zelfs bij simpele branden in huis gevaarlijk zijn. Het helpt niet als mensen óók nog bang gemaakt worden met spookverhalen over uranium of over de geheime militaire lading aan boord.

Volgens de vrachtbrieven was er onder andere ‘nitro cellulose with alcohol’ en ‘dimethyl methylfosfonate’ aan boord van de Boeing. Die kunnen dienen als grondstoffen voor explosieven of gifgas, maar dat hoeft niet. Los daarvan leveren ze als grondstof geen bijzonder risico op voor de gezondheid. Henk Pruis heeft zelf metalen bolletjes in zijn handen gehad, die later door onbekenden uit de hangar zijn opgehaald. Wat de bolletjes precies waren en waar ze naar toe zijn gegaan heeft de enquêtecommissie op zijn advies proberen uit te vinden, maar het is tot op de dag van vandaag een raadsel.

Er was in ieder geval parfum aan boord, Drakar Noir. Frans Erhart herinnert zich dat het spul verbrand was en vreselijk stonk. Dat alles sluit natuurlijk niet uit dat er mogelijk toch schadelijke stoffen aan boord zijn geweest. Geen van de onderzoekers van de RLD is ziek geworden van lading of balansgewichten.

Uitgebreid onderzoek door het AMC onder huisartsen en bewoners in de Bijlmer in 1998 leverde geen bewijs dat mensen die rechtstreeks bij de ramp betrokken waren meer gezondheidsklachten hadden dan gemiddeld. Wel hadden ze aanmerkelijk vaker last van PTSS, maar die conclusie leverde het AMC dan weer het verwijt op dat het alle klachten afdeed als ‘tussen de oren.’

Mediasocioloog Peter Vasterman, destijds docent massacommunicatie aan de School voor Journalistiek in Utrecht en expert in mediahypes, toonde in een uitgebreid promotieonderzoek aan dat er een direct verband bestond tussen nieuwsberichten over de ramp en meldingen over gezondheidsklachten. De piek in mediaberichten was in februari 1999, een maand later was er een piek in meldingen bij het AMC. Dat is een vreemde volgorde: als mensen massaal ziek zouden zijn van de ramp, zouden zich gemeld hebben in het ziekenhuis, waarna daar dan weer publiciteit over was gekomen. Hier was het dus omgekeerd.

Vasterman veegde de vloer aan met alle angstaanjagende verhalen in de media over de giftige stoffen die in de Boeing gezeten zouden hebben. Zo was er het nieuws dat er uranium in de ontlasting van Bijlmerbewoners en hulpverleners zat – een onthulling die achteraf op slecht onderzoek gebaseerd bleek te zijn. Maar het leidde wel tot een spoeddebat in de Kamer. ‘Zou een mens daar niet doodziek van worden?’ vroeg Vasterman zich af.