Hannibal aan de poorten

Hij was een groot veldheer en de gezworen vijand van Rome. Dankzij zijn tactisch inzicht verloren de Romeinen slag na slag. Maar het lukte de Carthaagse veldheer Hannibal niet zijn militaire successen om te zetten in de overwinning.

Voor Polybios is Hannibal bij uitstek een man die de geschiedenis ‘maakte’. Zijn enige – maar kapitale – fout was dat hij zijn loopbaan begon met Rome aan te pakken, in plaats van eerst andere delen van de bewoonde wereld te onderwerpen. Misschien kan de acteur Vin Diesel in de spektakelfilm Hannibal the Conqueror een meer Polybiaans portret van Hannibal oproepen dan Harris.

Voor Livius was Hannibal de gezworen vijand van Rome, een echte sluwe Puniër – de Romeinen konden de ph van ‘Phoeniciër’ niet uitspreken, vandaar ‘Puniër’. Als negenjarig jongetje zou hij hebben gezworen dat hij Romes vijand zou worden zodra hij kon. Die gelegenheid kwam toen hij in 221 v.Chr. het commando kreeg over het Carthaagse leger in Spanje. Hannibal was zesentwintig jaar oud. De Eerste Punische Oorlog (264-41 v.Chr.) was al twintig jaar voorbij, maar de uiteindelijke nederlaag, met het verlies van Sicilië, Sardinië en Corsica, stak de Carthagers nog steeds. Hannibals vader Hamilcar had in Spanje compensatie gezocht voor het Carthaagse verlies.

De Tweede Punische Oorlog (218-201 v.Chr.) wordt in de antieke geschiedschrijving ook wel de Hannibalische Oorlog genoemd, en met recht. De stad Saguntum, ten zuiden van de Ebro, werd de casus belli. Volgens een afspraak zouden de Puniërs de Ebro niet met troepen overschrijden. Saguntum was wel een bondgenoot van de Griekse kolonie Massilia (Marseille), maar niet van Rome. Toen Hannibal de stad aanviel en na een beleg van acht maanden innam, stelde hij de Romeinse senaat voor een groot probleem: moest Rome de bondgenoot van een vriend te hulp komen of had Rome met het ‘Ebro-verdrag’ erkend dat de stad in de Punische invloedssfeer lag?

De Romeinse senaat aarzelde. Later zou deze aarzeling, die waarschijnlijk voortkwam uit een kwaad geweten over de rechtsgeldigheid van een Romeinse interventie, spreekwoordelijk worden voor werkeloosheid bij een acute dreiging: terwijl de senaat overlegde ging Saguntum te gronde (senatu deliberante Saguntum periit). Saguntum werd voor de Romeinen zoiets als ‘München’ in het twintigste-eeuwse Europa.

Toen de oorlog uitbrak, onderschatten de Romeinen hun tegenstander schromelijk. Ze stuurden de ene consul met troepen naar Spanje, de andere naar Sicilië om vandaar in Noord-Afrika te landen. De 60.000 tot 70.000 man van Hannibal vielen in het niet bij de 770.000 manschappen die Rome en zijn bondgenoten op de been konden brengen.

Dat Hannibal Italië aanviel, kwam echter als een volledige verrassing. IJlings begaven de consuls zich naar Noord-Italië. In de herfst van 218 trok Hannibal over de Alpen. Hij voerde 37 olifanten mee, die alle Italië bereikten – de neerstortende olifanten op romantische platen zijn verzinsels. Om hun verbluftheid te verklaren, stelden de Romeinen de overtocht over de Alpen graag voor als de daad van een roekeloze superschurk die meedogenloos zijn manschappen opofferde. In feite was het een goed doordachte en goed voorbereide onderneming. Er werden tussen de Alpen-etappes zelfs rustdagen ingelast.

De olifanten hebben Hannibal overigens meer last dan militair voordeel bezorgd. Ze waren bedoeld als levende tanks die bressen in de vijandelijke infanterie moesten slaan. Maar sinds de krijgsolifant door Alexander de Grote uit India naar het Westen was gebracht, waren er allerlei ‘antitankwapens’ ontwikkeld: zwaaien met fakkels, doorsnijden van de voetpezen met sikkels en steken in de weke delen onder de staart. Soms werden de olifanten zo razend gemaakt dat ze zich tegen de eigen linies keerden.

Om dit risico te beperken gaf Hannibals broer Hasdrubal aan de kornaks – olifantendrijvers – een beitel en een hamer: als de olifant onbestuurbaar werd, staken ze de beitel in de halswervels en veroorzaakten met een klap van de hamer een onmiddellijke noodstop. Hasdrubal trok in 207 nogmaals met olifanten over de Alpen omdat Hannibals olifanten allemaal aan ziektes waren gestorven, dus zo uitzonderlijk was Hannibals tocht niet.

Hannibals Noord-Afrikaanse ruiters leverden wel een wezenlijke bijdrage aan zijn succes. Deze Numidiërs reden niet alleen zonder stijgbeugel – die was in de oudheid onbekend -, maar ook zonder zadel. Ze bestuurden hun paarden met een halsband. Keer op keer versloegen zij de Romeinse ruiterij, gevormd door rijken die zich de luxe van een rijdier konden veroorloven.

De Romeinen verloren slag na slag, vooral door het tactisch vernuft van Hannibal. Eerst werden ze jammerlijk verslagen bij de Ticinus en de Trebia, zijrivieren van de Po. In 217 drong Hannibal via de Pyreneeën door tot Toscane en Umbrië. Daar overrompelden de Puniërs, die achter de heuvels op de loer lagen, een consulair leger dat argeloos langs de noordoever van het Trasumeense Meer trok.

In hun nood grepen de Romeinen naar het paardenmiddel van het tijdelijk noodkoningschap: de dictatuur. Fabius Maximus ging als dictator elke directe confrontatie met Hannibal uit de weg. Daarom is hij de geschiedenis in gegaan als Cunctator, de Draler – de Engelse Fabian Society, die het socialisme via kleine stappen wil bereiken, heeft zich naar hem vernoemd.

Nog één keer zette Rome echter alles op alles; met een enorm leger gingen de twee consuls bij het plaatsje Cannae aan de oostkant van Italië de slag aan. Ze dachten de overwinning in handen te hebben toen het centrum van Hannibals strijdmacht week. Maar de Romeinen werden in de tang genomen en in de rug aangevallen door de Numidische ruiters, die eerst hadden afgerekend met de Romeinse cavalerie.

Cannae werd het model van de door een superieure tactiek gewonnen vernietigingsslag. Zo had de chef van de Duitse generale staf Alfred Von Schlieffen (1833-1913) de volgens hem onvermijdelijke oorlog met Frankrijk gepland als een enorm Cannae: met een omtrekkende beweging moest het Franse leger vernietigend worden verslagen. Daarvan kwam het dankzij de loopgravenoorlog niet, maar de Slag bij Tannenberg in augustus 1914, waarbij 153.000 Duitse militairen 191.000 Russen een verpletterende nederlaag toebrachten, werd wel verheerlijkt als een modern Cannae. Nog in 1991 vergeleek de Amerikaanse generaal Schwarzkopf de strategie die hij in de Eerste Golfoorlog tegen Irak toepaste met Hannibals tactiek.

Waarom trok Hannibal na Cannae niet meteen op Rome af? Zijn ruitercommandant Maharbal zei: ‘Overwinnen kun je, Hannibal, maar de overwinning aanwenden kun je niet.’ Het moeizame beleg van Saguntum had Hannibal afkerig gemaakt van belegeringen. Hij rekende er waarschijnlijk op dat de Romeinen na Cannae bereid zouden zijn om vrede te sluiten op zijn voorwaarden. Op een totale vernietiging van Rome was hij zeker niet uit.

Tactisch was Hannibal ongetwijfeld een genie – tot Zama (202) verloor hij geen enkele veldslag. Maar strategisch was hij zwak. Hij wist zich geen raad met een vijand die de strijd in Italië ontweek en daarbuiten aanviel: in Spanje, op Sicilië en aan de Illyrische kust. Doordat hij geen goede havens in handen had, haperde de bevoorrading van overzee.

Als een sprinkhanenzwerm leefde Hannibals leger van wat Zuid-Italië opbracht. Eén keer kwam hij op enkele kilometers van Rome, toen hij het Romeinse leger weg probeerde te lokken van het Campaanse Capua. Die schrikbarende gebeurtenis lag ten grondslag aan de kreet Hannibal ad portas – Hannibal aan de poorten!

Zoals de Tweede Wereldoorlog leiders als Churchill en generaals als Montgomery, MacArthur en Patton voortbracht, crëeerde de Tweede Punische Oorlog Romeinse grote mannen, met name Publius Cornelius Scipio. Scipio werd ongeveer acht jaar voor de toegestane leeftijd consul. Zijn ambtsduur – wettelijk maar één jaar – werd verlengd tot de oorlog zou zijn beëindigd. Scipio had, net als de generaals uit de Tweede Wereldoorlog, een enorm zelfbewustzijn. Hij liet zich voorstaan op een speciale verstandhouding met de goden, een beetje zoals Patton die zijn leger tijdens het Duitse Ardennenoffensief liet bidden voor beter weer.

Romes D-day kwam in 204, toen Scipio in Noord-Afrika landde. De bevelhebber raakte in het voordeel toen de Numidische vorst Masinissa met zijn ruiterij naar de Romeinse zijde overliep. In 202 kwam het bij Zama tot de beslissende slag. Hannibals tachtig olifanten zaaiden paniek in de eigen gelederen. Masinissa maakte korte metten met Hannibals ruiterij, en zo leed de Puniër zijn eerste nederlaag.

Bij het vredesverdag van 201 werd Carthago een vazalstaat van Rome: het mocht zonder toestemming geen oorlog meer voeren. Ontdaan van zijn militaire verplichtingen maakte de stad een Wirtschaftswunder door: wonderlijk snel wist Carthago weer een belangrijk handelscentrum te worden.

De bloei veroorzaakte vrees en jaloezie bij de Romeinen, met name bij de conservatieve senator Cato de Oudere. Deze voegde aan elke speech in de senaat toe: ‘Ik vind ook dat Carthago niet moet bestaan’ – pas in 1841 maakte een Duitse classicus daar de bekende spreuk Ceterum censeo Carthaginem esse delendam van: ‘Voorts ben ik van mening dat Carthago moet worden vernietigd.’ In 149 kreeg Cato zijn zin en vielen de Romeinen de stad aan, maar door het hardnekkige verzet van de Carthagers viel de stad in de zogeheten Derde Punische Oorlog (149-146 v.Chr.) pas na drie jaar.

Scipio en Hannibal waren toen al meer dan vijfentwintig jaar dood. Scipio stierf in 184-183 in zijn villa in Campanië. Mokkend had hij zich daar teruggetrokken, zoals De Gaulle in zijn huis in Colombey-Les-Deux-Églises. Hij was te groot voor de republiek.

Hannibal zette eerst de Carthaagse staatsfinanciën weer op poten. Toen de Romeinen zijn uitlevering dreigden te eisen, vluchtte hij naar het oosten. De Romeinse wraakzucht achtervolgde hem ook daar. Op het moment dat hij in zijn kasteeltje in Bithynië, aan de noordkant van het moderne Turkije, de soldaten zag aankomen die hem moesten ophalen, nam hij het gif in dat hij altijd bij zich droeg.

In het zomernummer van 2016 staat Historisch Nieuwsblad vol met verhalen over veldslagen en krijgsheren. Een nieuw artikel over Hannibal wordt in dit zomernummer gepubliceerd. U kunt het nummer hier bestellen.