Mikhail Toechatsjevski (1893-1937)

De Russische maarschalk Michail Toechatsjevski probeerde in 1936 een pact met de Britten en de Fransen tegen Adolf Hitler te sluiten. Als hem dat was gelukt, had de geschiedenis een andere loop gekend.

De avond begon al te vallen toen maarschalk Michail Toechatsjevski, de Russische onderminister van Defensie, een bezoek bracht aan het Parijse Musée Rodin. Het was februari 1936. Somber keek hij naar het beroemde beeld De hand van God. De volgende dag zou hij voor het laatst generaal Maurice Gamelin ontmoeten, de opperbevelhebber van het Franse leger. Nog één keer wilde hij die proberen te overtuigen van het gevaar dat Adolf Hitler vormde voor de wereldvrede.

Hij had citaten uit Mein Kampf paraat en onrustbarende cijfers over de Duitser herbewapening. Maar zijn eerdere besprekingen met ministers en topmilitairen in Parijs en Londen hadden de afgelopen weken niets opgeleverd. Hij was heel ver gegaan, had zelfs geheime informatie over de paraatheid van de Russische troepen vrijgegeven. En de sfeer was goed, ook daar lag het niet aan; de erudiete Toechatsjevski sprak vloeiend Frans en was een charmante verschijning. Maar een hecht bondgenootschap met de Russen, daar voelden de Fransen en de Britten niet voor. Als het erop aankwam, werden de communisten nog minder vertrouwd dan de nazi’s.

Ook in eigen land hadden de waarschuwingen van Toechatsjevski weinig gehoor gekregen, ondanks een alarmerend artikel van zijn hand in de Pravda van 31 maart 1935. Vooralsnog was Stalin meer bezig zijn positie als partijleider te verstevigen dan met bedreigingen uit het buitenland. Wel werden er nogal vrijblijvende defensieve allianties gesloten met Frankrijk en Tsjecho-Slowakije.

In januari 1936 mocht Toechatsjevski in Londen de Sovjet-Unie vertegenwoordigen bij de begrafenis van koning George V, samen met minister van Buitenlandse Zaken Litvinov – die kort na de plechtigheid weer vertrok. Het diplomatieke offensief dat de maarschalk daarna begon, was zijn eigen initiatief, waarmee hij de woede van partijleider Jozef Stalin riskeerde. Op eigen houtje zegde hij toe dat de Russen bereid waren een preventieve oorlog tegen de Duitsers te beginnen als die Tsjecho-Slowakije zouden binnenvallen. Dat was verder dan Stalin wilde gaan, die de Fransen en Britten minstens zo wantrouwde als zij hem. Het was nog maar zo’n vijftien jaar geleden dat ze tijdens de Russische Burgeroorlog de tegenstanders van het Rode Leger hadden gesteund.

Dat Toechatsjevski eerder dan anderen was doordrongen van het Duitse gevaar, kwam niet alleen doordat hij een briljant militair theoreticus en strateeg was. Tot de machtsovername door Hitler in 1933 hadden de Russen en Duitsers militair intensief samengewerkt en Toechatsjevski was nauw daarbij betrokken geweest. Het concept van de Blitzkrieg, zoals dat later zou worden genoemd, had hij zelf helpen ontwikkelen.

^{In 1921 maakt Toechatsjevski in Kronstadt met veel geweld een einde aan een opstand van een marine-eenheid tegen het Sovjetregime.}

In 1922 hadden de Sovjet-Unie en Duitsland, de twee outcasts van de internationale gemeenschap, het Verdrag van Rapallo gesloten. Daarin werden diplomatieke en economische betrekkingen aangeknoopt, maar belangrijker nog waren geheime afspraken over militaire samenwerking. De geallieerden hadden na de Eerste Wereldoorlog besloten dat het Duitse leger nog maar een beperkte omvang en uitrusting mocht hebben. Nu konden de Duitsers clandestien trainen in Rusland, daar wapens produceren en bovendien ideeën uitwisselen met strategen als Toechatsjevski.

Aanvankelijk hadden de Russen gehoopt dat de communisten snel de macht zouden grijpen in de instabiele Weimar-republiek. In 1923 was Toechatsjevski zelfs enige tijd in Berlijn gestationeerd, om na een Duitse Revolutie onmiddellijk de touwtjes in handen te nemen. Maar ook nadat de politieke situatie zich enigszins had gestabiliseerd, bleef de militaire samenwerking tussen de beide landen bestaan. Toechatsjevski bezocht het land vele malen voor inspecties en besprekingen. Hij was het schoolvoorbeeld van een militaire technocraat, die bekendstond om zijn leergierigheid en ’s avonds militaire vaktijdschriften verslond in diverse talen.

Er is altijd betwijfeld of Toechatsjevski een overtuigde marxist was. Hij was van adellijke afkomst – verarmde adel, maar toch. Een multitalent: hij kon goed tekenen, schreef gedichten, speelde viool en maakte zelfs eigenhandig muziekinstrumenten, zoals een cello. Later raakte hij goed bevriend met de componist Dmitri Sjostakovitsj. Maar ook de krijgskunst boeide hem mateloos; als kind wilde hij al generaal worden.

^{De Duitse kanselier Joseph Wirth (tweede van links) overlegt in 1922 met een Russische delegatie. Dat leidt tot het Verdrag van Rapallo, een intensievere samenwerking tussen Duitsland en Rusland.}

Na zijn militaire opleiding vertrok de 21-jarige onderluitenant in augustus 1914 onmiddellijk naar het front. Al snel werd hij bevorderd en hij verzamelde in vijf maanden tijd zes onderscheidingen vanwege zijn moedige optreden. Maar in februari 1915 werd Toechatsjevski krijgsgevangene gemaakt door de Duitsers. Na diverse vluchtpogingen kwam hij uiteindelijk terecht in het fort Ingolstadt, waar ook veel Franse officieren vastzaten. Een van hen, Rémy Roure, zou in 1928 een boek publiceren over zijn inmiddels beroemde Russische lotgenoot, die een vurige bewonderaar van Napoleon bleek te zijn. Hij hield er de bijnaam ‘de Rode Bonaparte’ aan over.

In augustus 1917 ontsnapte Toechatsjevski opnieuw, en dit keer wist hij via Parijs en Londen naar Rusland terug te keren. Dat hij daar voor de bolsjewisten koos, was waarschijnlijk vooral omdat die beter georganiseerd waren dan de corrupte en verdeelde contrarevolutionairen. Op 25 oktober 1925 grepen de bolsjewieken de macht en sloten daarna vrede met Duitsland.

Tijdens de Russische Burgeroorlog die vervolgens ontstond ontpopte de jonge, dynamische officier zich tot een zeer getalenteerde legeraanvoerder. Hij leidde succesvolle veldtochten in Siberië en daarna in Polen, waar zijn troepen bijna Warschau bereikten. Dat dit net niet lukte, verweet hij een andere legerleider: Jozef Stalin, die niet snel genoeg de gevraagde versterkingen had gestuurd. Stalin maakte daarmee een slechte beurt bij de andere revolutionaire leiders, Vladimir Lenin en Leon Trotski, en dat heeft hij Toechatsjevski nooit vergeven.

Toechatsjevski’s tactiek bestond uit snelle troepenbewegingen, zodat hij aanvallen kon concentreren op zwakke stellingen en doorbraken kon forceren. Het waren de pijlers achter de moderne Blitzkrieg, in het Russisch glubokaya operatsiya – ‘diepe operaties.’ Hij kon bikkelhard zijn. In maart 1921 maakte hij in Kronstadt op bloedige wijze een einde aan het verzet van een marine-eenheid tegen het Sovjetregime. Een maand later trok hij naar het zuiden om in Tambov een boerenopstand neer te slaan. Daarbij ontzag hij de burgerbevolking allerminst; hele gezinnen kwamen in concentratiekampen terecht en er werd mosterdgas ingezet. Er vielen honderdduizenden doden.

^{Toechatsjevski viert het jubileum van een militaire eenheid met de plechtige overhandiging van een banier.}

Na de burgeroorlog in 1922 overspoelde Toechatsjevski zijn superieuren met memo’s en rapporten om het Rode Leger te professionaliseren. Hij hamerde op het belang van gepantserde tanks, bommenwerpers en parachutespringers. Verder moest de zware industrie in tijden van oorlog snel kunnen overschakelen op militaire productie. Stalin deed zijn voordeel met de adviezen van onderminister Toechatsjevski en investeerde flink in modernisering van het leger. Tegelijkertijd vreesde hij de dynamische en eigengereide Rode Bonaparte. Zou die niet uit zijn op een putsch, net als Napoleon destijds? Toechatsjevski was erg populair binnen het leger: een sportieve, vlotte verschijning met een stormachtig amoureus leven, die veel contacten had in culturele kringen. Daar kon Stalin moeilijk tegenop; hij was dat kleine, pokdalige mannetje van armoedige komaf met een mismaakte arm.

In mei 1937 werd de onderminister afgezet en een paar weken later gearresteerd, op verdenking van samenzwering tegen het regime en spionage voor de Duitsers. Na een showproces werd de 44-jarige Toechatsjevski op 11 juni 1937 geëxecuteerd, samen met zeven generaals.

Het is zeker dat de bewijsstukken tegen Toechatsjevski vervalsingen waren, gefabriceerd door Hitlers Gestapo. Niet alleen bereikte die daarmee dat de briljante, sterk tegen Duitsland gekante maarschalk van het toneel verdween, de paranoïde Stalin gaf vervolgens ook opdracht tot onvoorstelbare zuiveringen binnen de legertop. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog werden tienduizenden officieren omgebracht.

^{Tijdens een Sovjetcongres in 1936 zit Toechatsjevski nog op de voorste rij (helemaal rechts), drie plaatsen van Jozef Stalin.}

Bovendien was na de dood van Toechatsjevski een hecht bondgenootschap met de Fransen en Duitsers definitief van de baan. Al was dat vooral aan hun appeasement-politiek te wijten: buiten Stalin om werd in november 1938 het Verdrag van München gesloten, waarmee Hitler vrij spel kreeg in Tsjecho-Slowakije. In augustus 1939 sloot Stalin op zijn beurt een niet-aanvalsverdrag met Duitsland.

In Mein Kampf had Hitler er geen onduidelijkheid over laten bestaan dat hij zich in een volgende oorlog in de eerste plaats op de Sovjet-Unie wilde richten; Toechatsjevski had Stalin daar meer dan eens op gewezen. Met vooruitziende blik had hij daaraan toegevoegd dat zelfs als de Duitsers eerst het westen zouden aanvallen, dat nauwelijks in het voordeel van de Sovjet-Unie kon zijn. Na een overwinning zouden ze zich dan met nóg meer kracht tegen de Russen keren.

Hoe verzwakt het Rode Leger na alle zuiveringen was, bleek uit de Winteroorlog in Finland (1939-1940). Als uitvloeisel van het pact met Hitler beschouwde Stalin dat land, net als Oost-Polen en de Baltische staten, tot zijn invloedssfeer, maar de Finnen wisten zich met succes te verzetten. Een nog veel grotere vernedering volgde toen de Duitsers op 22 juni 1941 de Sovjet-Unie binnenvielen en binnen een paar maanden wisten door te stoten tot de buitenwijken van Moskou. Dat was niet gebeurd als Toechatsjevski er nog was geweest, stelde Stalins opvolger Nikita Chroesjtsjov, die in 1957 zorgde voor rehabilitatie van de Rode Bonaparte.

^{De maarschalk prijkt in 1963 – na het eerherstel door Chroejtsjov – op een postzegel.}

Dat de Russen zich in de loop van de oorlog wisten te herpakken, was deels te danken aan de doctrines van Toechatsjevski waarop het leger teruggreep. Misschien had de Tweede Wereldoorlog zelfs voorkomen kunnen worden als de Fransen en Britten samen met de Russen Hitler op tijd hadden ingetoomd, als ze hadden geluisterd naar Toechatsjevski.

Toen hij in het Musée Rodin naar De hand van God keek, dacht hij ongetwijfeld aan de ferme coalitie tegen Hitler die hij had willen scheppen uit de zompige klei van de appeasement. Aan zelfvertrouwen had het hem nooit ontbroken, maar anderhalve dag later stapte hij ontnuchterd op de trein naar Moskou. Bij het afscheid verscheen er nog geen zweem van een glimlach op zijn gezicht.