India en Pakistan zijn al aartsrivalen sinds hun geboorte

Waar mogelijk gebruikte Radcliffe bestaande bestuurlijke grenzen, maar het bleek onmogelijk om een loepzuivere lijn te trekken tussen hindoes en moslims. Die woonden al meer dan duizend jaar in vrede en vriendschap naast elkaar, vaak in gemengde gemeenschappen. Daarnaast bleek de infrastructuur een struikelblok – de watervoorziening in het bijzonder.

Na vijf weken ploeteren met volkstellingen en landkaarten leverde Radcliffe zijn eindrapport in. Hij vloog terug naar Engeland en liet een etterend grensconflict achter. Radcliffe zette een van de grootste volksverhuizingen in de geschiedenis in gang: zo’n vijftien miljoen mensen vluchtten van de ene kant van de nieuwe grens naar de andere.

Eigenlijk zat niemand te wachten op het opdelen van Brits-Indië, maar paradoxaal genoeg werd het toch door alle betrokken partijen gezien als de enige oplossing om iedereen tevreden te stellen. De wortels van de deling lagen in de negentiende eeuw, toen de roep om onafhankelijkheid steeds luider begon te klinken in de kroonkolonie.

De in 1885 opgerichte Congrespartij had voornamelijk hindoes als leden. Moslims speelden aanvankelijk geen grote rol in de onafhankelijkheidsbeweging. Ze maakten ongeveer een kwart van de bevolking van Brits-Indië uit en vormden bepaald geen homogene groep – net als de hindoes overigens. Een klein deel van de moslims stamde af van de Mogols, die eeuwenlang over het schiereiland hadden geheerst voordat de Britten het stokje overnamen.

Met het oog op het ontluikende nationalisme besloten de Britten die voormalige machthebbers aan zich te binden. Ze moedigden aan dat naast de ‘hindoeïstische’ Congrespartij in 1906 de Moslimliga in het leven werd geroepen, die streefde naar politieke rechten voor moslims. Toen de Britten de kolonie drie jaar later parlementaire vertegenwoordiging gunde, kwamen er aparte zetels voor hindoes en moslims. Het was een fraai staaltje verdeel-en-heerspolitiek.

Binnen de Moslimliga borrelden in 1930 de eerste ideeën over een eigen staat in het overwegend islamitische noordwesten van India op. Een gewiekste student kwam daarna op de proppen met de naam ‘Pakistan’, dat in het Urdu ‘land der reinen’ betekent. Voor die naam gebruikte hij de ‘P’ van Punjab, de ‘a’ van Afghanistan (voor de zogeheten North-West Frontier Province van Brits-Indië), de ‘k’ van de provincie Kashmir, de ‘s’ van Sind en ‘tan’ voor Beloetsjistan. De ‘i’ diende om de uitspraak te vereenvoudigen.

Partijleider Mohammad Ali Jinnah zag echter niets in een onafhankelijke islamitische staat. Het was hem vooral te doen om gelijke rechten voor de moslimminderheid in een toekomstig onafhankelijk India. Bovendien was de Moslimliga slechts een kleine speler in het politieke landschap van Brits-Indië. Dat werd gedomineerd door de Congrespartij, die zich met de wereldberoemde boegbeelden Mahatma Gandhi en Jawaharlal Nehru verzette tegen de Britse overheersing. Met dit anti-Britse standpunt boekte de Congrespartij grote overwinningen in verschillende deelstaten bij de verkiezingen van 1937. Triomfantelijk hield de partij daarna geen rekening met de belangen van moslims, die zich gepasseerd voelden.

Alles veranderde door de Tweede Wereldoorlog. In 1939 trok de Congrespartij zich terug uit de regering, uit protest tegen de oorlogsverklaring van Brits-Indië aan nazi-Duitsland. Naarstig opzoek naar politieke steun hesen de Britten vervolgens Jinnah op het schild, ook omdat het halve Brits-Indische leger uit moslims bestond.

Jinnah zag zijn kans schoon. Met de wijze waarop de Congrespartij hem in 1937 had behandeld in het achterhoofd lanceerde hij in 1940 zijn ‘tweestatentheorie’. Daarin stelde hij dat moslims het niet zouden accepteren om te leven in een door hindoes gedomineerde staat.  In de ‘Pakistanresolutie’ pleitte Jinnah voor een autonome soevereine staat voor moslims. Hij liet bewust in het midden of die staat al dan niet onderdeel moest uitmaken van een federatie met India.

Dat was in ieder geval wel wat de Britten in 1942 in paniek aanboden toen de oorlog ook India bereikte, zij het als dominion binnen het Britse Rijk. De Congrespartij reageerde furieus en ging onder aanvoering van Gandhi met de ‘Quit India’-beweging over tot openlijke rebellie tegen de Britten. Die stopten direct 60.000 leden van de partij voor de rest van de oorlog achter de tralies. Jinnah werkte wel mee en kreeg politiek vrij spel.

Na de Tweede Wereldoorlog waren de kaarten opnieuw geschud. De Britten behoorden weliswaar tot de overwinnaars, maar de bodem van de schatkist was bereikt. Dat maakte het behoud van het Britse Rijk onbetaalbaar. Bovendien drongen de Amerikanen aan op dekolonisatie. De nieuwe Labour-regering besloot afscheid te nemen van de koloniën, Brits-Indië voorop.

In de eerste naoorlogse verkiezingen behaalde de Moslimliga in 1946 een klinkende overwinning in alle gebieden met een moslimmeerderheid. Daarmee konden de Britten en de Congrespartij niet meer om Jinnah heen in de onderhandelingen over onafhankelijkheid. Als openingsbod legden de Britten opnieuw hun idee voor een federatie van ‘Hindustan’ en Pakistan op tafel, ditmaal als de onafhankelijke staat India. Jinnah stemde direct in, want dit was precies wat hij voor ogen had met zijn tweestatentheorie. Gandhi en Nehru lagen dwars, want zij hadden hun geld gezet op een centraal geregeerd en ongedeeld India met een hindoemeerderheid.

In de zomer van 1946 liep de temperatuur hoog op, zowel binnen de statige vergaderzalen als daarbuiten. In betwiste gebieden braken onlusten uit. Hindoes, moslims en sikhs – de andere grote minderheid in Brits-Indië – gingen elkaar te lijf in een steeds verder ontsporende spiraal van geweld. Hindoes vermoordden moslims, moslims slachtten sikhs af en sikhs joegen moslims over de kling.

Al gauw circuleerden er gruwelijke ooggetuigenverslagen. In de oostelijke provincie Bihar hadden grote groepen hindoes duizenden moslims verkracht en vermoord – mannen, vrouwen en kinderen. Mannen werden aangemoedigd door hun joelende vrouwen terwijl ze in blinde razernij pasgeboren baby’s vertrapten. Het was slechts een van de talloze verschrikkelijke verhalen die de ronde deden. Brits-Indië balanceerde op het randje van een bloedige burgeroorlog.

Het Britse koloniale bestuur was totaal niet in staat om de gruwelijkheden te voorkomen. In de jaren twintig werden de 390 miljoen inwoners van Brits-Indië bestuurd door slechts 760 Britse ambtenaren. En in 1947 waren er nog maar 41.000 Britse soldaten in heel Brits-Indië. De Britten dreigden de controle volledig kwijt te raken en wilden daarom maar één ding: zo snel mogelijk vertrekken uit dit wespennest.

Dat was de enige taak die Mountbatten mee had gekregen toen hij in maart 1947 de laatste viceroy van Brits-Indië werd. Vanwege het extreme geweld – en niet te vergeten de lege Britse schatkist – besloot hij de deadline voor de onafhankelijkheid naar voren te halen. Het korte tijdsbestek betekende dat de deling van Brits-Indië de enige haalbare optie werd. Mountbatten probeerde niet meer tot een akkoord te komen tussen de Congrespartij en de Moslimliga. Hij wilde de pleister er in een keer af trekken.

De onafhankelijkheid van India en Pakistan maakte echter geen einde aan het bloedvergieten. Integendeel, toen Radcliffes grenzen bekend werden, was dat het startsein voor grootschalige etnische zuiveringen in de grensgebieden. Vooral in de Punjab en Bengalen – rücksichtslos opgedeeld door Radcliffe – werden eens hechte gemeenschappen verscheurd door geweld.

In een bazaar in de Punjab had Niranjan Singh, een sikh, jarenlang dagelijks thee geschonken aan zijn buurman, een islamitische leerbewerker. Een week na de onafhankelijkheid rende die aan het hoofd van een gewapende bende Singhs winkel binnen en schreeuwde: ‘Dood hem! Dood hem!’ Een van de mannen stak zijn zwaard in Singhs been, terwijl de anderen zijn bejaarde vader en zijn enige zoon afslachtten. Tot slot werd Singhs tienerdochter weggesleept door de man aan wie hij meer dan tien jaar thee had geschonken.

Overal in het grensgebied speelden zich dit soort huiveringwekkende taferelen af. Miljoenen mensen – hindoes en moslims – verlieten huis en haard en trokken in kilometerslange colonnes en tot de nok toe volgepakte treinen naar de andere kant van de grens, vaak belaagd door hun oude buren. De vele vluchtelingen waren hun leven niet zeker. De Britten bleven grotendeels in hun kazernes en lieten het geweld op zijn beloop gaan, ondanks Mountbattens plechtige belofte dat hij de deling netjes zou afhandelen.

Pas in januari 1948 kwam er een einde aan het geweld in de Punjab en Bengalen: Gandhi had aangekondigd dat hij zou vasten totdat de rust was wedergekeerd. Toen het stof eindelijk was neergedaald, woonden er 330 miljoen mensen in India, 30 miljoen mensen in (West-)Pakistan en 30 miljoen in Oost-Pakistan (het huidige Bangladesh).

Maar toen woedde er al wel een oorlog tussen India en Pakistan over de gezamenlijke grens. Die vloeide voort uit het feit dat ook Brits-Indië nooit een echte eenheid was geweest. In diverse regio’s hadden de Britten oude vorstenhuizen in het zadel gehouden. Zij mochten hun oude rijkjes blijven besturen zolang ze in de pas bleven lopen met het koloniale bewind.

In 1947 moesten deze vorsten kiezen of ze zich zouden aansluiten bij India of Pakistan. Zelf onafhankelijk worden was geen echte optie. Voor de meeste vorstendommen was de keuze duidelijk, omdat ze veelal klein, afhankelijk en geografisch volledig omsloten waren door India of Pakistan.

Voor Jammu en Kashmir, een vorstendom aan de voet van het Himalayagebergte, lag dat anders. De Kashmirvallei was van oudsher een kruispunt tussen Centraal- en Zuid-Azië. Zowel India als Pakistan maakten in 1947 aanspraak op het strategisch belangrijke gebied. Het werd bestuurd door een hindoevorst, maar de bevolking was voor negentig procent moslim. Terwijl de vorst twijfelde over de toekomst, viel eerst Pakistan en daarna ook India de Kashmirvallei binnen.

Beide legers zijn nooit meer vertrokken. Na bemiddeling door de Verenigde Naties is Kashmir sinds 1949 de facto opgedeeld, maar beide landen claimen nog steeds het hele gebied. Vooral de inwoners hebben daaronder te lijden, want bij tijd en wijle laait het geweld op. Sinds 1947 zijn er nog twee oorlogen gevoerd in Kashmir, en een derde is nu mogelijk in de maak. India en Pakistan zijn sinds hun moeizame geboorte aartsvijanden en willen elkaar geen duimbreed toegeven.