Het boycotten van Zuid-Afrika was onvoldoende om de apartheid te verdrijven

Het wapenembargo sorteerde pas in de late jaren tachtig effect. Zuid-Afrika had zich inmiddels gemengd in een burgeroorlog in Angola, waar zijn soldaten vochten tegen het leger van de marxistische regering. Toen het Angolese leger geavanceerde straaljagers kreeg van de Sovjet-Unie, kwam de Suid-Afrikaanse Weermag in het nauw. Pogingen om westerse luchtdoelraketten te kopen liepen stuk op het embargo, en na enkele gevoelige nederlagen besloot Pretoria zich militair terug te trekken uit Angola. Tegelijk begon de witte regering onderhandelingen met de militante nationale bevrijdingsbeweging in Namibië, dat Zuid-Afrika bestuurde als een provincie. In 1990 werd Namibië onafhankelijk. Het wapenembargo beperkte dus uiteindelijk de mogelijkheden van het apartheidsbewind om oorlog te voeren in de zogenoemde grensstaten. 

Maar het embargo was geen effectief middel tegen de apartheid binnen Zuid-Afrika. Het binnenlandse gewapende verzet was lang niet opgewassen tegen het leger en de politie, en de zwarte oppositie gebruikte noodgedwongen andere methoden dan een directe militaire confrontatie. In Zuid-Afrika werd steeds een burgeroorlog voorspeld, maar die zou nooit realiteit worden. Om straatprotesten neer te slaan waren geen geavanceerde buitenlandse wapensystemen nodig. 

Sport was een ander terrein waarop Zuid-Afrika relatief vroeg sancties aan zijn broek kreeg. In eigen land was de sportbeoefening gesegregeerd naar ras, en de Zuid-Afrikaanse regering eiste ook van bezoekende teams dat ze zich aan de lokale regels hielden. Dat zorgde al snel tot wrijving met buitenlandse sportbonden en fans. Zuid-Afrikaanse rugby- en cricketteams die op tournee waren in het buitenland, werden steeds vaker met protest onthaald. Vanaf 1964 was Zuid-Afrika niet langer welkom op de Olympische Spelen en vrij snel daarna was de internationale sportboycot vrijwel compleet. Dit tot groot verdriet van miljoenen Zuid-Afrikaanse sportfans. Toch was de apartheidsregering nauwelijks bereid concessies te doen, omdat ze bang was voor een zelfversterkend effect. 

Internationaal riepen activisten ook op tot een culturele en academische boycot. Tussen Zuid-Afrika en Nederland was in de jaren vijftig een Cultureel Akkoord gesloten met het doel om uitwisseling tussen de ‘stamverwante’ landen te bevorderen. Op aandringen van de Anti-Apartheidsbeweging Nederland besloot Den Haag het akkoord in 1977 te bevriezen, en in 1981 op te zeggen. Verschillende Nederlandse universiteiten en hogescholen beëindigden in de jaren zeventig hun samenwerking met Zuid-Afrikaanse wetenschappers.  

De gevolgen van deze intellectuele boycot voor Zuid-Afrika was waarschijnlijk tweezijdig. Aan de ene kant kon het land minder profiteren van kennisuitwisseling die van belang was voor zijn eigen ontwikkeling. Maar het apartheidsbewind was ervoor beducht dat wetenschappers en studenten via buitenlandse contacten zouden worden ‘besmet’ met liberale en linkse ideeën, die haaks stonden op de ideologie van apartheid. Toen een van de zoons van premier Hendrik Verwoerd werd uitgenodigd door een Amerikaanse universiteit, verbood zijn vader hem te gaan. Want in de VS zou hij maar rare ideeën krijgen over gelijkheid en wereldburgerschap.  

Op zichzelf geen onterechte gedachte, zo zou Verwoerds kleinzoon Wilhelm bewijzen. Toen deze in 1986 korte tijd in Utrecht college liep, kwam hij voor het eerst in aanraking met landgenoten die de apartheid afwezen. Wilhelm Verwoerds wereldbeeld kantelde en hij werd actief binnen het ANC. Dat zou niet zijn gebeurd als de Universiteit Utrecht zich strikt aan de boycot had gehouden. 

De culturele boycot was niet waterdicht. Hij werd niet afgedwongen door staten, maar middels sociale druk van activisten en instellingen. Meestal werd de boycot niet van toepassing geacht als het ging om samenwerking met zwarte Zuid-Afrikanen. Toch kreeg de Amerikaanse zanger Paul Simon veel kritiek vanwege de opnames die hij in Zuid-Afrika maakte voor het album Graceland (1986). Simon speelde zijn nummers samen met de zwarte muziekgroep Ladysmith Black Mambazo, die ook met hem mee op tournee ging. De apartheidsregering gaf de groep uitreisvisa, in de hoop goodwill te kweken bij het internationale publiek. De Zuid-Afrikaanse tv-serie Shaka Zulu uit 1986, die in Nederland door Veronica werd uitgezonden, leek onschuldig. Maar de verheerlijking van de historische koning sloot naadloos aan bij de politiek van het apartheidsregime, die het Zoeloe-nationalisme gebruikte als tegenwicht tegen het ANC. 

Al in 1958 pleitte het ANC voor een internationale boycot op Zuid-Afrikaanse importgoederen. In de jaren zeventig lieten West-Europese consumenten op grote schaal wijn en sinaasappels uit Zuid-Afrika in de winkelschappen liggen. Maar deze consumentenboycots hadden vooral een symbolisch effect. Er zijn verhalen bekend over havenarbeiders die in Kaapstad de versmade Outspan-sinaasappelen moesten overpakken in kisten met het opschrift ‘Jaffa’, waarna ze alsnog werden geladen op schepen met bestemming Europa.  

Wel leidden de acties ertoe dat westerse regeringen zich kritischer opstelden tegenover Zuid-Afrika. Die hielden het echter lang bij diplomatieke druk en publieke vermaningen. In 1973 kondigde de OPEC een olieboycot af. De gevolgen bleven beperkt doordat westerse bedrijven zoals Exxon en Shell bleven zakendoen met Zuid-Afrika. Daarnaast produceerde het land zelf olie uit steenkool. 

Zuid-Afrika’s belangrijkste handelspartners weigerden tot het midden van de jaren tachtig economische sancties in te stellen. In de Verenigde Staten nam het Congres pas in 1986 de eerste sanctiemaatregelen aan – overigens zeer tegen de zin van president Ronald Reagan. De Comprehensive Anti-Apartheid Act verbood de import van ijzer, staal, uranium, steenkool, landbouwproducten, textiel en militair materiaal uit Zuid-Afrika. Ook verbood de wet nieuwe kapitaalleningen aan het apartheidsregime en vrijwel alle nieuwe investeringen in de Zuid-Afrikaanse economie. 

De Europese Gemeenschap stelde ook sancties in, maar die gingen minder ver dan de Amerikaanse: ze bleven beperkt tot ijzer en staal. Dat was vooral het gevolg van de invloed van Margaret Thatcher. Frankrijk volgde de VS in het verbieden van nieuwe investeringen en boycotte Zuid-Afrikaanse steenkolen. Dat laatste deed Denemarken ook, maar Nederland niet. Den Haag gaf ook geen gehoor aan de vrijwillige olieboycot waartoe de Algemene Vergadering van de VN in 1987 opriep.  

De politieke effecten van de economische sancties zijn moeilijk te meten. Zuid-Afrika kon gebruikmaken van sluiproutes, franchise-ondernemingen en tussenhandelaren om de handelsbeperkingen te omzeilen. De aandelen in Zuid-Afrikaanse ondernemingen die Amerikaanse en andere buitenlandse investeerders van de hand deden, kregen al snel binnenlandse eigenaars. Wel zorgde de financiële boycot ervoor dat er minder vreemde valuta het land binnenkwamen, wat vooral hinderlijk was voor bedrijven die afhankelijk waren van buitenlandse halffabricaten en technologie. De groei van de Zuid-Afrikaanse economie nam in de jaren tachtig af. De sancties kostten tussen 1985 en 1990 zo’n 45 miljard dollar. Het gemiddelde huishouden leverde 10 procent van zijn welvaart in.   

Zorgde dit alles voor genoeg druk op de witte minderheidsregering om het apartheidssysteem uit de weg te ruimen? Het Zuid-Afrikaanse bedrijfsleven was nooit blij geweest met het grote sociaal-economische experiment. Toen hun buitenlandse investeerders begonnen af te haken, drongen zakenlieden er bij de regering op aan te onderhandelen met zwarte leiders. Het bericht in 1985 dat de Amerikaanse bank Chase Manhattan terugbetaling van al zijn leningen aan Zuid-Afrika eiste, veroorzaakte een schok in Pretoria. President Pieter Willem Botha bezon zich juist op dat moment op hervormingen, en de wereld hield zijn adem in. Maar toen hij die hervormingen op 15 augustus aankondigde, bleken ze toch minder vergaand dan velen hadden gehoopt. 

Er was meer nodig om het apartheidsregime op de knieën te krijgen dan boycots en sancties. Het begon met het inzicht dat de doelen waarvoor het systeem vanaf 1948 was opgetuigd, onhaalbaar waren. Het afzonderen van de zwarte meerderheidsbevolking in een aantal kleine thuislanden, waar zij een apart staatsbestuur en economie zouden opbouwen, was op een faliekante mislukking uitgelopen. Dat werd de witte machthebbers eind jaren zeventig al wel duidelijk. Dat ze er voorlopig toch aan vasthielden, had te maken met pure angst voor het alternatief. 

Een zwarte overwinning – waar de meeste blanken op zichzelf al van rilden – zou volgens de regering onmiddellijk worden gevolgd door een communistische revolutie die de hele christelijke beschaving zou wegvagen. Het ANC werkte immers nauw samen met de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij (SACP) en haar Oost-Europese partners. Apartheid was dus niet simpelweg een kwestie van de politieke en economische macht in witte handen houden, maar werd beschouwd als een noodzakelijk schild tegen een existentiële dreiging. Om ‘blanke zelfmoord’ te voorkomen was het regime bereid om heel ver te gaan en desnoods grote offers te vragen van de bevolking. 

Maar het schrikbeeld van een communistische revolutie verdween plotseling dankzij de val van de Muur in 1989. Aangezien Gorbatsjov niet langer bij machte was de communistische regimes in Midden- en Oost-Europa in het zadel te houden, zou hij zeker niet de middelen hebben om het ANC te steunen bij zijn vermeende revolutieplannen. President Frederik Willem de Klerk besloot dat de tijd rijp was om te onderhandelen, niet omdat de tegenstanders sterk stonden, maar omdat hij dacht dat zij zwak stonden. Dit was volgens hem een uitgelezen kans om een voor de witte minderheid zo gunstig mogelijke overeenkomst te sluiten, en om de eigen achterban ervan te overtuigen dat de risico’s van een machtstransitie beheersbaar waren.  

De Klerk onderschatte zijn onderhandelingspartners van het ANC, die weigerden concessies te doen aan hun eis van ‘een man, een stem’ in het nieuw te vormen democratische bestel. Daardoor voelden sommige witte Zuid-Afrikanen zich achteraf bekocht. Maar De Klerk leek op één punt gelijk te krijgen: het nieuwe Zuid-Afrika bleef een communistische revolutie bespaard. Van linkse zwarte zijde klonk later ook kritiek, juist omdat de politieke transitie niet gepaard ging met radicale economische herverdeling. 

Internationale sancties deden Zuid-Afrika pijn, maar waren op zichzelf onvoldoende om het regime te verslaan. Dat kwam deels doordat ze nooit volledig en waterdicht waren. Gesteld dat het gelukt was om Zuid-Afrika volledig te isoleren op economisch, militair, sportief en intellectueel gebied, dan zou het bewind misschien eerder de handdoek in de ring hebben gegooid. Maar dat is allerminst zeker. Een ander scenario is ook denkbaar: als in 1989 niet de Koude Oorlog was geëindigd, dan had de regering wellicht tot het bittere einde gevochten voor wit zelfbehoud.