Heineken investeert nog steeds in Rusland, ondanks beloftes van het tegendeel. Kunnen gewone Nederlanders iets doen om te zorgen dat het biermerk zich uit dat land terugtrekt? Historisch Nieuwsblad vroeg het aan politicoloog Roeland Muskens, die onderzoek deed naar Nederlandse bewegingen tegen de apartheid in Zuid-Afrika. Zij organiseerden boycots tegen bedrijven die er zaken deden.
Waar kwamen de Nederlandse anti-apartheidsbewegingen vandaan?
Muskens: ‘De eerste bewegingen kwamen op in de jaren zestig van de vorige eeuw. Op 21 maart 1960 werden 69 vreedzame demonstranten in Zuid-Afrika doodgeschoten. Het bloedbad was de aanzet voor de oprichting van het Comité Zuid-Afrika in Nederland: een brave burgermansbeweging die voornamelijk het gesprek wilde aangaan. Mede dankzij het veranderende politieke klimaat – de opkomst van de protestbewegingen, de Vietnamdemonstraties – veranderde ook de toon van de protestacties tegen apartheid. In de jaren zeventig werden er grootschalige boycots opgezet.’
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Wat hielden die boycots in?
‘De protestbewegingen zochten naar manieren om de Zuid-Afrikaanse economie zo hard mogelijk te raken. De boycots waren gericht op producten uit Zuid-Afrika zoals Outspan-sinaasappelen en op Nederlandse bedrijven die zaken deden met Zuid-Afrika, zoals Shell en de Makro. Een belangrijk doel was dat de Nederlandse regering zou besluiten tot een officiële olieboycot van Zuid-Afrika. Dat is niet gelukt: de regering wilde niet in haar portemonnee geraakt worden. Maar dankzij de massale steun van de Nederlandse bevolking waren andere boycots wel succesvol.
Het bekendste voorbeeld is de Boycot Outspan Actie onder de slogan ‘Pers geen Zuid-Afrikaan uit’, een boycot op citrusvruchten van de nationale producent in Zuid-Afrika. Doordat citrusvruchten ook gemakkelijk uit Spanje of Noord-Afrika geïmporteerd konden worden, raakte de Outspan-boycot de consument niet. Nederland is een klein land en de boycot van sinaasappels alleen zou Zuid-Afrika niet hard raken. Maar doordat de acties zo breed gedeeld werden en de demonstranten het morele gelijk aan hun zijde hadden, heeft de VN uiteindelijk wel besloten tot een grotere boycot van Zuid-Afrikaanse producten en een culturele boycot van Zuid-Afrika.
In de jaren tachtig grepen sommige actiegroepen naar vormen van terreur. Vanuit de krakersbeweging kwam de RaRa (Revolutionaire Anti-Racistische Actie) op. De groep is bekend van haar acties tegen SHV, het moederbedrijf van de Makro, en tegen Shell. Naast het doorsnijden van de slangen in Shell-pompstations hebben RaRa-activisten diverse bedrijfsgebouwen van de Makro en Shell-stations in de fik gestoken. De schade liep in de tientallen miljoenen guldens.’
Leidden de gewelddadige acties van RaRa tot het gewenste resultaat?
‘Een bijkomend effect van het geweld van dit soort “anonieme” actiegroepen was, dat de acties van andere comités en anti-apartheidsbewegingen meer tanden kregen. Hun acties waren grootschalig en provocatief, maar opereerden min of meer binnen de marges van de wet en richtten geen vernielingen aan. Voor bedrijven was het onduidelijk uit welke hoek ze de aangekondigde acties konden verwachten; ze vreesden dat ook zij met brandstichting te maken zouden krijgen.
Door het geweld reageerden bedrijven daarom veel effectiever op de aangekondigde acties van anti-apartheidsbewegingen: Zuid-Afrikaanse deelnemers werden geweerd van beurzen en een aantal bedrijven trok zich terug uit Zuid-Afrika. De combinatie van de verschillende bewegingen was effectief. Maar de treurige conclusie is dat geweld en terreur loont.
Later bleek overigens dat SHV een geheime afspraak maakte waardoor het bedrijf zijn onderdelen in Zuid-Afrika kon terugkopen wanneer de omstandigheden het toelieten. Na de afschaffing van de apartheid is dit ook gebeurt. In feite heeft SHV daarmee de RaRa in de luren gelegd.’
Was Nederland een voorloper in het protest tegen apartheid?
‘In Nederland waren er waanzinnig veel acties en organisaties tegen apartheid, het zat in de haarvaten van de samenleving. Tegelijkertijd was de Nederlandse staat een achterblijver. Ter illustratie: toen de Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen hun vluchten naar Zuid-Afrika staakten, nam de KLM deze vluchten doodleuk over. De overheid is nooit meegegaan in de olieboycot en de Koninklijke Shell bleef olie leveren aan Zuid-Afrika.
De boycotacties slaagden puur doordat een groot deel van de Nederlandse bevolking meedeed. Door de druk van de publieke opinie is de overheid uiteindelijk wel meegegaan in een culturele boycot. Zuid-Afrikaanse sporters en artiesten mochten Nederland niet meer in. Als ze toch kwamen, konden ze rekenen op grootschalige protesten.’
Zou op dit moment een boycot van Heineken net zo effectief kunnen zijn?
‘De omstandigheden zijn vergelijkbaar. Het merendeel van de Nederlandse bevolking is tegen de invasie van Rusland in Oekraïne. Daarnaast is bier een product met goede en betaalbare alternatieven, net als de citrusvruchten van Outspan. Een boycot van Heineken kan daarom een effectief wapen zijn om het bedrijf te dwingen zich terug te trekken uit Rusland.
Maar of een boycot ook zal werken als drukmiddel richting Rusland, is nog maar de vraag. Een aantal bedrijven heeft zich al eerder uit Rusland teruggetrokken, zoals McDonalds en Starbucks, waarna Russische zakenlieden simpelweg hun markten hebben overgenomen.’
De BDS-beweging, die actie voert tegen de politiek van Israël, neemt de boycots tegen Zuid-Afrika als voorbeeld. Ze heeft zelfs het woord ‘apartheid’ overgenomen. Hoe kansrijk is BDS?
‘Intuïtief zou ik zeggen dat deze beweging een paar elementen mist voor een min of meer effectieve boycot van producten uit Israël. In tegenstelling tot de situatie in Zuid-Afrika staat een flink deel van de Nederlandse bevolking nog altijd achter Israël en is er weinig sympathie voor de verzetsbewegingen van de Palestijnen. Dat betekent niet dat een boycotactie zinloos is, ze geven immers een handelingsperspectief en bieden een platform om mensen te informeren over de situatie in de bezette gebieden. Boycots leggen ook een link tussen het conflict in het Midden-Oosten en Nederland: ze halen het in zekere zin naar de huiskamers toe.’
