Nederland zit in zijn maag met zijn koloniale collecties. Volgens de commissie die in 2020 advies uitbracht aan de minister van Cultuur, komt elk object dat in een koloniale context is verworven in aanmerking voor teruggave aan het land van herkomst. Dus niet alleen voorwerpen die zijn geroofd, maar ook spullen die werden gekocht of als geschenk gekregen. Is dit advies rechtvaardig of overdreven? Historisch Nieuwsblad inventariseerde de belangrijkste museumstukken die volgens de nieuwe criteria problematisch zijn. Hieronder hebben we ze in volgorde gezet: van objecten die zonder twijfel onrechtmatig zijn verkregen tot voorwerpen waarbij dat zeer de vraag is.
1. Tempelroof: Ganesha
Collectie: Museum Volkenkunde
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Herkomst: Indonesië
Dit stenen beeld van de hindoegod Ganesha is afkomstig uit de Candi Singosari, de enige tempel die is overgebleven van het Singhasari-koninkrijk (1222-1292) in Oost-Java. In 1803 liet gouverneur Nicolaus Engelhard deze Ganesha en twee andere beelden in zijn tuin in Semarang plaatsen. Het beeld werd in 1819 als museumstuk naar Nederland verscheept.
2. Oorlogsbuit: Diamant van Banjarmasin
Collectie: Rijksmuseum
Herkomst: Indonesië
Deze ruwe diamant van 70 karaat was in het bezit van de sultan van Banjarmasin op Borneo. In 1859 brak er een opstand uit tegen de Nederlanders en de pas door hen aangestelde sultan. Het gouvernement greep militair in, waardoor het gebied onder Nederlands gezag kwam. Tijdens de campagne stalen de Nederlanders de diamant.
3. Oorlogsbuit: Lombok-schat
Collectie: Rijksmuseum/Museum Volkenkunde
Herkomst: Indonesië
In 1894 roofden Nederlandse veroveraars 200 kilo goud, 7000 kilo zilver en verschillende sieraden uit de paleizen van de koning van Mataram op het eiland Lombok. Nederland gaf het grootste deel van de schat in 1977 terug aan Indonesië. Het restant ligt nu nog in Amsterdam en Leiden.
4. Oorlogsbuit: Benin-bronzen
Collectie: Museum Volkenkunde
Herkomst: Nigeria
In 1897 versloegen de Britten het koninkrijk Benin in het huidige Nigeria en maakten 4000 bronzen voorwerpen buit, afkomstig uit het paleis van koning Ovonramwen. De Benin-bronzen kwamen in het British Museum terecht, maar raakten door een veiling in 1898 verspreid over de hele wereld. Inmiddels heeft de Nigeriaanse prins Gregory Akuenza de bronzen teruggeëist. Museum Volkenkunde heeft toegezegd de beelden dit jaar terug te geven.
5. Oorlogsbuit: Paleisdeuren uit Bali
Collectie: Museum Volkenkunde
Herkomst: Indonesië
Deze houten deuren komen uit het paleis van de vorst van Denpasar op Bali, dat Nederlandse troepen op 20 september 1906 verwoestten. Terwijl andere paleisschatten als oorlogsbuit naar Batavia werden gebracht, bleven de zware deuren achter. De schilder W.O.J. Nieuwenkamp trof ze later aan op zijn verzamelreis voor Museum Volkenkunde en liet de deuren naar Nederland verschepen.
6. Tempelroof: Hemelse schoonheid
Collectie: Rijksmuseum
Herkomst: India
In 1934 kocht de Koninklijke Vereniging van Vrienden voor Aziatische Kunst (KVVAK) dit zandstenen beeldfragment van een particulier. Het beeld is afkomstig uit de Lakshmana-tempel in Khajuraho. Het is waarschijnlijk door een Britse ambtenaar of lokale bewoners uit de tempel gehaald en verhandeld.
7. Oorlogsbuit: Kanon uit Kandy
Collectie: Rijksmuseum
Herkomst: Sri Lanka
Dit kanon behoorde toe aan de koning van Kandy op Sri Lanka. Het werd op 19 februari 1765 buitgemaakt door Nederlandse troepen onder bevel van G.G. Lubbert Jan Baron van Eck. Dit ging in tegen het plunderingsverbod dat van kracht was. Van Eck verzond het kanon naar Nederland, waar het in het rariteitenkabinet van stadhouder Willem V belandde.
8. Archeologische vondst: Java-mens
Collectie: Naturalis
Herkomst: Indonesië
De Nederlandse arts en paleontoloog Eugène Dubois vond tussen 1889 en 1893 op Java het fossiele schedelkapje en een dijbeen van een tot dan toe onbekende prehistorische mensensoort. Deze ‘Java-mens’ leefde een miljoen jaar geleden. De vondst vormde het bewijs dat mens en aap met elkaar verbonden zijn door evolutie.
9. Onbekend: Banjo
Collectie: Museum Volkenkunde
Herkomst: Suriname
Dit muziekinstrument is tussen 1772 en 1777 door de Schots-Nederlandse officier John Gabriel Stedman verzameld in Suriname. In zijn boek Narrative of Five Years’ Expedition against the Revolted Negroes of Surinam beschreef hij de wandaden van plantagehouders tegen slaven en de veldtochten tegen marrongemeenschappen. Het is onduidelijk hoe Stedman aan de banjo is gekomen.
10. Onbekend: Grafbeeld
Collectie: Afrika Museum
Herkomst: Congo
In 1968 kochten de oprichters van het Afrika Museum in Berg en Dal een Congolees houten grafbeeld van een kunsthandelaar in Den Haag. Niemand weet hoe hij aan het beeld kwam. Op 10 september 2020 werd het beeld uit het museum gestolen door vijf activisten van Congolese afkomst uit België en Frankrijk.
11. Geschenk: Lansenrek
Collectie: Rijksmuseum
Herkomst: Indonesië
Indische vorsten gaven in 1834 een lansenrek cadeau aan gouverneur-generaal Jean Chrétien Baud toen hij een inspectiereis maakte door Java en Madoera. Dit was vier jaar na de Java-oorlog, waarin de Nederlanders hadden laten zien wat er gebeurde met vorsten die het koloniale gezag niet erkenden. Het grootste deel van de aristocratie besloot dat het beter was om met de bezetter samen te werken.
12. Koop: Slavendansfeest
Collectie: Museum Bronbeek
Herkomst: Suriname
Dit diorama toont een du, een rollenspel met muziek en dans dat op de plantages werd opgevoerd. Het is gemaakt door kunstenaar Gerrit Schouten in 1817, die kijkkastjes zoals deze – al dan niet op bestelling – als souvenirs verkocht aan Europeanen. Of dat ook gold voor dit diorama is niet met zekerheid vast te stellen.
13. Werk in opdracht: Waterschep
Collectie: Rijksmuseum
Herkomst: Curaçao
De West-Indische Compagnie liet in de achttiende eeuw deze waterschep in de vorm van een kalebas maken door een lokale zilversmid op Curaçao. Het voorwerp is zeldzaam omdat het van zilver is gemaakt, in tegenstelling tot traditionele waterscheppen. Het is een product van zowel de lokale als de Afrikaanse en de Europese cultuur.
