‘Bedrieglijk! Begeerd! Dodelijk in de liefde!’ De trailer van de Hollywood-film Serpent of the Nile uit 1953 laat geen misverstand bestaan over het beeld van Cleopatra dat de makers willen uitdragen. De Egyptische koningin is een meedogenloze bitch, die Marcus Antonius’ blinde verliefdheid gebruikt voor een poging om in Rome aan de macht te komen. De trailer belooft ‘spektakel, wreedheid en zonde’.
Wat de film Cleopatra vooral lijkt aan te rekenen, is dat zij haar plaats niet kent. Vrouwen moeten mannen steunen en niet zelf een machtige positie willen bereiken. Dat vond men in elk geval in het Hollywood van de jaren vijftig, de hoogtijdagen van Doris Day.
Serpent on the Nile is een van de vele Hollywood-films over het oude Egypte waarvan fragmenten te zien zijn op de expositie Egypte in de film in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Er zijn ook filmposters en rekwisieten, zoals de (nep)juwelen van Elizabeth Taylor uit de beroemde film Cleopatra (1963); het Boek der Doden uit de griezelfilm The Mummy Returns (2001), en het ruimtewezen Ra uit de historische sciencefictionfilm Stargate (1994). In die laatste film zijn buitenaardse wezens prima piramidebouwers.
Meer lezen over Cleopatra? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Cleopatra, mummies en piramides: die drie onderwerpen uit de Egyptische geschiedenis fascineren de filmwereld al meer dan een eeuw. Al in 1899 maakte Georges Meliès, de briljante man achter fantasievolle (animatie)filmpjes, het filmpje Cléopâtra. Een onderzoeker ontdekt in een graf een mummie, die tot leven komt. Surprise: het is Cleopatra.
In de eeuw die volgde, zijn een kleine honderdvijftig (!) films over de Egyptische koningin gemaakt, waarin het beeld van haar even makkelijk veranderde als het weer. Het cliché dat historische films meer onthullen over de tijd waarin ze gemaakt zijn dan over het verleden, is in het geval van Cleopatra een waarheid als een koe. In Serpent on the Nile is ze een loeder, maar in Elizabeth Taylors Cleopatra, indertijd met 44 miljoen dollar de duurste film ooit, is ze een gepassioneerde vrouw, die sympathie verdient omdat ze overeind blijft in de machomannenwereld van Caesar en Marcus Antonius.
Vanaf de jaren zeventig werden ook erotische films over Cleopatra gemaakt. De seksfilmbusiness zag in de Egyptische koningin een fantasieobject, wat films heeft opgeleverd als Cleopatra Sadistica en Cleopatra. The Legend of Eros. De erotische interesse komt voort uit de mythe dat Cleopatra de mooiste vrouw was die ooit op aarde heeft rondgelopen. Historici denken daar anders over: de koningin had een scherpe, hoekige neus, een vlezig gezicht en geen lang, sluik zwart haar, maar een pruik met krullen op haar kaalgeschoren hoofd.
Ook de vele tientallen films over mummies hebben weinig boodschap aan de historische werkelijkheid. Het zijn bezweringen van de angst dat de doden opstaan. Het oermodel is de horrorfilm The Mummy met Boris Karloff, uit 1932. Daarin wekt een domme archeoloog – archeologen zijn in mummiefilms altijd naïef of arrogant – de mummie van Imhotep tot leven door hardop een heilige tekst te lezen. Deze hogepriester en adviseur van farao Djoser is zijn grote liefde niet vergeten als hij na 3700 jaar wakker wordt uit de dood. Hij komt haar reïncarnatie tegen en wil dat zij sterft, zodat ze samen gemummificeerd in de liefde herenigd kunnen worden.
Op het succes van de film volgde een stroom mummiefilms, van Magic Mummy tot The Mummy’s Curse, die allemaal hetzelfde stramien volgen: door een graf te openen schenden archeologen een eeuwig gebod, waarna een zwaar reumatische en zelden vredelievende mummie tot leven komt. Ook de meest recente mummiefilms, The Mummy (1999) en The Mummy Returns (2001), volgen dit patroon.
Historici die zich druk maken over de onzin in deze films – de Egyptenaren hadden geen boeken, ze verwijderden het hart niet uit te mummificeren lichamen, sarcofagen hadden geen sloten – kunnen hun tijd beter aan iets anders besteden, want deze films zijn historische fantasieën. Ooit een mummie zien lopen op straat?
De ultieme historische fantasie is historische sciencefiction, zoals Stargate (1994). De film speelt met de warhoofdige gedachte dat de piramiden door buitenaardse wezens zijn gebouwd. Een wetenschapper ontdekt een portaal naar een ander universum, dat met piramiden, farao’s en slaven op het bekende Hollywood-Egypte lijkt. Gelukkig is er het Amerikaanse leger om de dictatoriale heerser en zijn regime uit de weg te ruimen en de slaven te bevrijden. Waaraan doet die fantasie ook alweer denken?
