Home Een race om de wereld

Een race om de wereld

  • Gepubliceerd op: 27 juni 2023
  • Laatste update 04 jul 2023
  • Auteur:
    Steven de Boer
  • 12 minuten leestijd
Nellie Bly in haar iconische reistenue, 1890

In 1872 reisde het romanpersonage Phileas Fogg in tachtig dagen om de wereld. De journalistes Nellie Bly en Elizabeth Bisland waagden in 1889 een ultieme poging dat record te verbreken. Daarbij streden ze niet alleen tegen de klok, maar ook tegen elkaar.

Op een maandagochtend in de herfst van 1888 stond de 24-jarige journaliste Nellie Bly in het kantoor van haar baas John Cockerill, hoofdredacteur van de New York World. ‘Ik wil een reis om de wereld gaan maken,’ vertelde ze hem, ‘en ik wil daar tachtig dagen over doen, of minder zelfs. Ik denk dat ik het record van Phileas Fogg kan verbeteren. Mag ik het proberen?’

Meer historische verhalen lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

Het idee om sneller om de wereld te reizen dan Phileas Fogg, hoofdpersoon van Jules Vernes avonturenromen De reis om de wereld in tachtig dagen (1873), hing in die tijd in de lucht. De directie van de World zag er aanvankelijk niets in om een vrouw zonder begeleider op reis te sturen, maar ging in 1889 toch overstag, uit vrees dat een andere krant met de eer zou gaan strijken. En dus stopte Bly haar kleren, toiletartikelen en schrijfgerei in een stevige leren tas en bereidde zich voor op de reis van haar leven.

De ‘echte’ Phileas Fogg

Het idee voor een roman over een reis om de wereld zou de Franse schrijver Jules Verne (1828-1905) in de zomer van 1871 hebben gekregen, toen hij in een Parijs café een advertentie van de Britse reisorganisatie Thomas Cook zag. Een dergelijke reis was mogelijk sinds de opening van het Suezkanaal en sinds de Amerikaanse spoorwegen in 1869 met elkaar waren verbonden. Le tour du monde en quatre-vingts jours, waarin de Engelsman Phileas Fogg een gewaagde weddenschap sluit, verscheen in 1872 als feuilleton in de Parijse krant Le Temps. In 1870 had George Francis Train de reis al eens in dezelfde tijd gemaakt, en de excentrieke Amerikaan liet aan iedereen weten dat hij de échte Phileas Fogg was.

Elders in New York, op de redactie van het tijdschrift Cosmopolitan, werden ook plannen gesmeed. Eigenaar John Brisben Walker had in de krant over Nellie Bly’s reis gelezen, en was vastbesloten zijn eigen verslaggeefster op pad te sturen om het tegen haar op te nemen. Die zou, in tegenstelling tot Bly, in westelijke richting reizen, omdat de winden boven de Zuid-Chinese Zee dan gunstiger zouden staan. De beoogde kandidaat was de 28-jarige literair redacteur Elizabeth Bisland. Die sputterde tegen dat het niets voor haar was, maar Walker wist haar toch over te halen. Ook Bisland kon haar hutkoffer volproppen. Zo kwam het dat in november 1889 twee vrouwen zich opmaakten voor een race om de wereld.

Nellie Bly in haar iconische reistenue, 1890
Nellie Bly in haar iconische reistenue, 1890.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Undercover

Die twee vrouwen konden op het eerste gezicht niet meer van elkaar verschillen. Nellie Bly was een strijdlustige en geëngageerde sensatiejournalist, Elizabeth Bisland een beschaafde en erudiete dame, die liever in maandbladen schreef. Ook hun afkomst verschilde. Nellie Bly – pseudoniem van Elizabeth Jane Cochran – kwam uit het westen van Pennsylvania en groeide op in een gezin dat het niet breed had na de vroege dood van haar vader. Elizabeth Bisland werd geboren op een suikerplantage in Louisiana, die tijdens de Burgeroorlog werd verwoest, waarna haar voorname familie moeilijke tijden doormaakte.

Wat de vrouwen gemeen hadden, was dat ze naar New York waren gekomen om een plekje te veroveren in het mannenbolwerk van de journalistiek. In 1880 was slechts iets meer dan 2 procent van de Amerikaanse journalisten vrouw. Het aantal van hen dat nieuwsberichten mocht schrijven was nog veel lager. Meestal waren vrouwelijke journalisten veroordeeld tot de aparte vrouwenpagina, waar ze mochten schrijven over mode, koken, huishouden en de wederwaardigheden van de hogere kringen – onderwerpen die hun bij uitstek zouden liggen. Dit deden ze veelal vanuit huis, want de grillige nieuwsredactie, waar in een mist van tabaksrook werd gedronken en gevloekt, was geen plek voor verfijnde en zachtaardige vrouwen. Bovendien zouden vrouwen een te onduidelijke en breedvoerige schrijfstijl hebben voor de journalistiek, die precisie vereiste.

Elizabeth Bisland aan boord van een schip.
Elizabeth Bisland aan boord van een schip.

Nellie Bly en Elizabeth Bisland slaagden er beiden in om deze vooroordelen te logenstraffen. Bisland schreef in New York voor bladen als Harper’s Bazaar, Illustrated American en Puck, en verzorgde de literatuurcolumn in Cosmopolitan. Maar het was vooral Bly die iedereen versteld deed staan. Na vele afwijzingen had ze zich bij het kantoor van de New York World naar binnen weten te praten en een klus bemachtigd. De krant was in 1883 gekocht door de Hongaarse immigrant Joseph Pulitzer, die met sensationele verhalen en onthullingen het grote publiek wilde bereiken. Bly’s opdracht paste in dit straatje: ze zou undercover gaan in het beruchte krankzinnigengesticht op Blackwell’s Island en de misstanden daar blootleggen. Bly deed zich voor als waanzinnige en werd als patiënt opgenomen in het gesticht, waar ze geconfronteerd werd met miserabele omstandigheden, slecht voedsel en fysieke mishandeling. Bly’s reportage over haar ervaringen leidde tot veel opschudding, een gerechtelijk onderzoek naar het gesticht en broodnodige hervormingen.

Bly deed zich voor als waanzinnige en werd opgenomen in een gesticht

Na dit succes werd Bly in vaste dienst genomen bij de World en bleef gewaagde undercoveracties uitvoeren, waardoor ze de eerste vrouwelijke onderzoeksjournalist werd. Bly deed onder andere verslag van de slechte werkomstandigheden in een dozenfabriek, dook in de verkoop van ongewenste baby’s, liet zich oppikken door een man die het op jonge meisjes had voorzien, en legde de corruptie bloot van de ‘lobbykoning van Albany’. Bly’s naam stond vaak al in de kop van haar artikelen; ze werd de beroemdste verslaggever van de bestverkochte krant van New York.

Publiciteitsstunt

Die krant kreeg na een spectaculaire vertienvoudiging van de oplagecijfers in Pulitzers eerste vijf jaar te maken met een afvlakkende groei. De World was een vertrouwde verschijning geworden en was op zoek naar een nieuwe impuls, een nieuwe sensatie. Nellie Bly’s idee om een reis om de wereld te maken kwam op het juiste moment.

Het was een tijd van ongekende snelheid. In 1869 was de transcontinentale spoorverbinding voltooid; twintig jaar later lag er in de Verenigde Staten 270.000 kilometer treinrails. De stoomlocomotief, symbool van de moderniteit bij uitstek, had het mogelijk gemaakt binnen een week van kust naar kust te reizen, en de tijdsbepaling was grondig veranderd. Op de Atlantische Oceaan streden stoombootmaatschappijen om het felbegeerde ‘Blauwe Lint’ voor de snelste oversteek; oceaanstomers bereikten daarbij het vermogen van een klassiek galeischip met 117.000 roeiers. De telegraaf had ruimte en tijd tenietgedaan. Wat was een betere publiciteitsstunt in die tijd dan te onderzoeken hoe snel een gewone reiziger de wereld rond kon reizen?

Stoomtreinen doorkruisen de Verenigde Staten in alle richtingen. Gouache door N. Currier en J.M. Ives, 1874.
Stoomtreinen doorkruisen de Verenigde Staten in alle richtingen. Gouache door N. Currier en J.M. Ives, 1874.

De World liet dan ook aan iedereen weten dat er voor Bly geen speciale locomotieven of schepen ingehuurd zouden worden. Wel moest voor haar nog een paspoort geregeld worden, waar de minister van Buitenlandse Zaken persoonlijk voor zorgde. Toen alle maatregelen waren getroffen, was het zover: op de ochtend van donderdag 14 november 1889 stond Bly op het dek van de Augusta Victoria, gekleed in de blauwe jurk, geruite jas en pet met kleppen die spoedig iconisch zou worden. Het schip van de Hamburg-Amerika Lijn luidde de misthoorn en vertrok om tien over halftien uit Hoboken, New Jersey, op weg naar Southampton. De klok begon te lopen, de eerste etappe van de reis was begonnen.

Raad de aankomsttijd

Die reis zou Bly uiteindelijk van Southampton naar Calais brengen, en van daaruit met een posttrein naar Brindisi in Italië. Daar ging ze aan boord van het schip Victoria, dat over de Middellandse Zee naar Port Said in Egypte voer, vervolgens door het Suezkanaal naar Aden, aan de zuidoostkust van Jemen, en daarna over de Arabische Zee richting Colombo, de grootste haven van Ceylon (het huidige Sri Lanka). Bly reisde verder met de Oriental, die de Golf van Bengalen overstak, door de Straat Malakka naar Penang en Singapore voer, en daarna de tocht over de Zuid-Chinese Zee naar Hongkong maakte. Na vijf dagen wachten in de Britse kroonkolonie kon Bly op de Oceanic de Oost-Chinese Zee over richting het Japanse Yokohama, en van daaruit de Stille Oceaan oversteken. Bisland, die om zes uur ’s avonds op dezelfde dag als Bly uit New York vertrok, maakte grotendeels dezelfde reis, maar dan in tegengestelde richting.

De vrouwen hielden zich aan een strak schema, maar tussen het gereis door was er ook wel tijd om de toerist uit te hangen en uitstapjes te maken. Zo ontmoette Bly in het Franse Amiens Jules Verne, de geestelijk vader van de hele onderneming, die haar alle succes wenste. Ze zette geld in aan een roulettetafel in Port Said, kocht een aapje in Singapore, en bezocht een boeddhistische tempel in het Chinese Kanton.

Bisland bekeek een toneelstuk in een Japans theater, verkende Hongkong in een draagstoel en vergaapte zich aan de waterbekkens van Aden. In de reisverslagen die ze schreven vertellen beide vrouwen over hun ervaringen – en over hun medereizigers. Zo vond Bly de Engelsen maar arrogant, terwijl Bisland onder de indruk was van hun zelfvertrouwen.

Oceaanstomers maken de wereld kleiner.  Schilderij door T. Howard, 1886
Oceaanstomers maken de wereld kleiner. Schilderij door T. Howard, 1886.

Tijdens hun reis schreven de journalistes geen artikelen voor hun werkgevers. Die moesten dus iets anders verzinnen. De World had zijn oplage zien stijgen sinds Bly’s vertrek, maar kreeg weinig nieuws over haar binnen, en de eigen jubelende commentaren over de reis begonnen sleets te worden. Er was een nieuw plan nodig om de aandacht van het publiek vast te houden. Dat werd gevonden: op 29 november kondigde de World de ‘Nellie Bly-raadwedstrijd’ aan.

Wie het best haar aankomsttijd wist te schatten, won een gratis reis naar Europa. De zondagseditie van 1 december bevatte een uitknipbare coupon, waarop tot de seconde kon worden ingevuld hoelang Bly over haar reis zou doen. Wie vaker wilde raden, had meer coupons en dus meer kranten nodig – een uitgekiende reclamestunt. Al snel liep het op de redactie van de World storm met enveloppen; dagelijks kwamen duizenden inzendingen binnen, vaak met uitleg van de gebruikte methode. Het gewenste effect bleef niet uit: in de eerste week verkocht de World 2.637.560 exemplaren, een stijging van meer dan 300.000. Nu vele New Yorkers een persoonlijk belang hadden bij Bly’s reis, werd ze nog meer dan eerst het gesprek van de dag.

Stuntmeisjes

In navolging van Nellie Bly’s gewaagde onderzoeksjournalistiek gingen meer vrouwelijke journalisten undercover om kwalijke toestanden bloot te leggen. Deze stunt girls doken op in sweatshops en gevaarlijke fabrieken, of lieten zich naar het ziekenhuis voeren om te ondervinden hoe slecht patiënten werden behandeld. Meestal gebruikten ze pseudoniemen. Zo was er een geheimzinnige ‘Girl Reporter’ die zwangerschap veinsde en naar eigen zeggen bij meer dan 200 dokters in Illinois informeerde naar abortus, die daar toen illegaal was. De World had op een zeker moment zelfs meerdere stuntmeisjes in dienst onder hetzelfde pseudoniem.

Speciale trein

Nellie Bly zelf was zich van dit alles niet bewust, en zelfs niet van het feit dat ze concurrentie had van Elizabeth Bisland; dat had de World haar nooit laten weten. Bly kwam er pas op 23 december achter, in het kantoor van een stoombootmaatschappij in Hongkong. Ze kreeg ook te horen dat haar opponent haar op dat moment dreigde te verslaan. Vanaf dat moment was de reis voor Bly niet alleen meer een race tegen de klok, maar vooral een tegen deze onbekende uitdaagster. Ze was vastberaden om te winnen.

Bly prijkt op de doos van het bordspel Round the World.
Bly prijkt op de doos van het bordspel Round the World.

Het was dan ook een domper dat ze nog vijf dagen in Hongkong moest wachten, en even lang in Yokohama. Op 7 januari 1890 vertrok de oceaanstomer Oceanic dan eindelijk uit de Japanse haven. De eerste stuurman verzekerde Bly ervan dat ze op 20 januari de Verenigde Staten zouden bereiken, twee dagen eerder dan de dienstregeling, maar een zware storm gooide roet in het eten. Bly bleef echter strijdbaar: ‘Ik kom liever dood aan als winnaar dan levend als verliezer,’ zei ze tegen de scheepsofficieren.

Ondanks het slechte weer kwam de Oceanic op 21 januari in San Francisco aan, maar daar leek alles toch nog te mislukken: een hevige sneeuwstorm had het treinverkeer in het westen van Amerika volledig stilgelegd. De World liet het er niet bij zitten. Kosten noch moeiten werden gespaard om Bly alsnog als eerste in New York te krijgen. Tegen eerdere toezeggingen in charterde de krant een speciale trein die Bly via een zuidelijke route, om de sneeuw heen, van Oakland naar Chicago zou brengen. De snelste locomotieven werden gereedgemaakt en Bly kreeg voorrang boven elke andere trein op het traject. De kosten voor deze operatie liepen enorm op, tot meer dan voor alle andere etappes bij elkaar.

‘Ik kom liever dood aan als winnaar dan levend als verliezer’

De trein, die voortdenderde met snelheden van soms ver over de 100 kilometer per uur, werd op elk station begroet door een enthousiaste menigte die een glimp van Bly probeerde op te vangen. Aan boord werd de wereldreizigster constant vergezeld door journalisten, en zelfs door een heus ‘Nellie Bly-begeleidingsteam’. Elizabeth Bisland, zo was haar verteld, kampte met woeste stormen op de Atlantische Oceaan, dus Bly kon de overwinning al ruiken.

Op 25 januari reed ze dan eindelijk het afgeladen station van Jersey City binnen en stapte op het perron. Precies op dat moment werden de stopwatches stopgezet: 72 dagen, 6 uur, 11 minuten en 14 seconden – een wereldrecord. Ene Frank Stevens uit New York won de raadwedstrijd: hij zat er slechts twee vijfde van een seconde naast. Bisland kwam vier dagen later, na een wilde oversteek, als verliezer aan; haar wachtte geen grootse ontvangst.

Het was Nellie Bly die de faam en lof kreeg, die een lezingentournee door Amerika gaf, en naar wie baby’s, showhondjes, racepaarden en een bordspel vernoemd werden. Maar beide vrouwen hadden, als journalistes en wereldreizigsters, aangetoond dat een wilskrachtige en onafhankelijke vrouw net als een man overal in de wereld kon komen, en er zelfs sneller een rondje omheen kon maken.

Meer weten

  • Nellie Bly (1994) door Brooke Kroeger is de beste biografie.
  • Eighty Days (2013) door Matthew Goodman vertelt op toegankelijke wijze het verhaal van de race.
  • Sensational (2023) door Kim Todd brengt de invloed van Amerikaanse stunt girls aan het licht.

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 7/8 - 2023