Home De werkelijkheid overtreft alles

De werkelijkheid overtreft alles

  • Gepubliceerd op: 25 februari 2009
  • Laatste update 25 mei 2023
  • Auteur:
    Wim Berkelaar
  • 4 minuten leestijd

Veel Europese landen hebben een verschrikkelijke geschiedenis, vol van moord en doodslag. Die weerspiegelt zich in de literatuur. Neem Rusland, waar het zelden vreedzaam is toegegaan. Zeker niet in de eerste helft van de twintigste eeuw, toen het land leed onder dictator Stalin en in de Tweede Wereldoorlog ook nog te maken kreeg met het naziregime, dat de Russen beschouwde als een achterlijk volk dat hooguit tot vijfhonderd moest kunnen tellen.

De stalinistische repressie en het moorddadige nazisme zijn door weinigen zo intensief beleefd als door de Joods-Russische schrijver Vasili Grossman (1905-1964): hij was een volgzaam auteur in de jaren dertig, gedwongen tot verregaande collaboratie met het Sovjetbewind; hij trok met het Rode leger mee Europa in en was een van de eersten die berichtten over de naziconcentratiekampen.
Enig kind Grossman kwam erachter dat zijn moeder al in september 1941 door de nazi’s was vermoord en in een massagraf was gedumpt. Na de oorlog keerde hij noodgedwongen terug tot ‘innerlijke emigratie’ en slaagde er alleen zo in Stalins hernieuwde en verhevigde onderdrukking, nu aangelengd met een flinke scheut antisemitisme, te overleven.

Dit alles en meer komt voorbij in zijn vuistdikke roman Leven en lot, waaraan Grossman jarenlang werkte, maar waarvan hij de publicatie nooit mocht beleven. De Sovjetautoriteiten bedachten een originele oplossing om deze tijdbom onschadelijk te maken: begin jaren zestig ‘arresteerden’ ze het manuscript, maar lieten de schrijver ongemoeid.

Grossman stierf drie jaar later als een gebroken man en zou het succes van zijn boek nooit beleven. En een succes werd het: in het Russisch gepubliceerd tijdens de nadagen van de Sovjet-Unie, verscheen het in het Westen pas twintig jaar later. Maar nu kun je geen Nederlandse of buitenlandse krant meer opslaan of de superlatieven vliegen je om de oren: ‘adembenemend literair werk’, ‘een moedig en wijs boek’, ‘literaire sensatie van wereldformaat’.

Er is dan ook veel goeds te zeggen van Leven en lot: het is glashelder geschreven en bevat schitterende passages. Ontroerend is bijvoorbeeld – hij is door meer recensenten aangehaald – de fictieve brief die de vermoorde moeder van hoofdpersoon Viktor Strum (die veel gelijkenis vertoont met Grossman) nalaat aan haar zoon: ‘Waar moet ik de kracht vinden, mijn zoon? Zijn er menselijke woorden om mijn liefde voor jou uit te drukken? Ik kus je, je ogen, je voorhoofd, je haren. Weet dat de liefde van je moeder altijd bij je is, in tijden van geluk en in tijden van verdriet, niemand heeft de macht die te doden.’
Ook de psychologische betrekkingen tussen de personages worden indrukwekkend beschreven. Knap geeft Grossman de seksuele spanning weer in een overwegend mannelijke soldatencompagnie als er ineens een vrouw bij komt: de mannelijke lust drukt vrijwel alles, zelfs de oorlog, naar de achtergrond. En zo is er meer goeds te noemen.

Maar dat alles wordt overschaduwd door het ene grote bezwaar tegen deze roman: die telt te veel personages en wisselt te vaak van decor om de lezer negenhonderd bladzijden lang geboeid te houden. De Russische literatuur heeft bijna patent op de roman waarin een alwetende verteller tientallen figuren opvoert en psychologiseert. Dat hoeft geen bezwaar te zijn, maar Grossmann maakt het te bont. Door de vele personages zie je door de bomen het bos niet meer. Hij had er beter aan gedaan de helft van zijn hoofdpersonen weg te laten en zich te concentreren op de lotgevallen van Viktor Strum en zijn verwanten – dan was het een bloedstollend en tot het einde toe boeiend verhaal geweest.

Grossman is gestruikeld over zijn ambitie: hij heeft via zijn roman geprobeerd de verschrikkelijke lotgevallen van zijn volk in de eerste helft van de twintigste eeuw te verbeelden. Maar zijn verbeelding legt het af tegen de werkelijkheid, die alles overtrof – ook de literatuur. Wie echt iets over het Rusland onder Stalin wil lezen, kan beter grijpen naar historici als Simon Sebag Montefiore en Orlando Figes, die Stalin en zijn misdaden nauwkeurig in kaart hebben gebracht. Of naar Solzjenitsyn, die de stalinistische werkelijkheid in De Goelag Archipel documentair verbeeldde.

Vasili Grossman
Leven en lot
959 p. Balans, € 59,50

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Nieuwste berichten

Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Glas-in-loodraam in de kathedraal van Chartres
Interview

Middeleeuwse kunst moest mooi én stevig zijn

Middeleeuwse kunst moest lang meegaan. Kunsthistoricus Jan van Daal ontdekte dat kunstenaars en opdrachtgevers contracten sloten over de duurzaamheid van kunstwerken.  ‘Kerken of gilden die in de Middeleeuwen een groot kunstwerk zoals een groot glas-in-loodwerk wilden laten maken, dachten na over hoelang dat mee moest gaan,’ vertelt Van Daal, schrijver van het proefschrift On Durable...

Lees meer
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Woodrow Wilson en Edith Wilson
Artikel

Schandaal rond Bidens gezondheid: hij is niet de eerste president die zijn ziekte verzweeg

Uit een nieuw boek blijkt dat Joe Bidens gezondheidsproblemen tijdens zijn presidentschap erger waren dan gedacht. In 1919 probeerde president Woodrow Wilson zijn ziekte ook zoveel mogelijk uit de publiciteit te houden. Zijn vrouw Edith Wilson hield hem uit de wind en nam allerlei taken van hem over. In het boek Original Sin schrijven journalisten dat...

Lees meer
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’
Interview

Hans Wiegel noemde Winston Churchill zijn historische held: ‘Hij wist te inspireren’

Oud-VVD-leider en oud-vicepremier Hans Wiegel roemde in 2017 de Britse staatsman Winston Churchill om zijn moreel leiderschap tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Hij was van doorslaggevende betekenis.’ Wanneer hoorde u voor het eerst van Winston Churchill?‘Ik zal een jaar of twaalf zijn geweest, ik meen dat dit op school was.’ Maakte hij meteen indruk op u?‘Ik...

Lees meer
De olifant van Karel de Grote
De olifant van Karel de Grote
Artikel

Trump krijgt een vliegtuig cadeau, Karel de Grote kreeg iets veel opvallenders

Een Qatarees cadeau leidt tot ophef in de VS: het emiraat wil president Donald Trump een vliegtuig ter waarde van 400 miljoen dollar schenken. Diplomatieke giften zijn al sinds de Oudheid een belangrijk onderdeel van internationale betrekkingen. Zo kregen heersers vroeger olifanten, relikwieën en koffieplantjes cadeau. President Trump vindt de controverse rond het cadeau uit...

Lees meer