Veel Europese landen hebben een verschrikkelijke geschiedenis, vol van moord en doodslag. Die weerspiegelt zich in de literatuur. Neem Rusland, waar het zelden vreedzaam is toegegaan. Zeker niet in de eerste helft van de twintigste eeuw, toen het land leed onder dictator Stalin en in de Tweede Wereldoorlog ook nog te maken kreeg met het naziregime, dat de Russen beschouwde als een achterlijk volk dat hooguit tot vijfhonderd moest kunnen tellen.
De stalinistische repressie en het moorddadige nazisme zijn door weinigen zo intensief beleefd als door de Joods-Russische schrijver Vasili Grossman (1905-1964): hij was een volgzaam auteur in de jaren dertig, gedwongen tot verregaande collaboratie met het Sovjetbewind; hij trok met het Rode leger mee Europa in en was een van de eersten die berichtten over de naziconcentratiekampen.
Enig kind Grossman kwam erachter dat zijn moeder al in september 1941 door de nazi’s was vermoord en in een massagraf was gedumpt. Na de oorlog keerde hij noodgedwongen terug tot ‘innerlijke emigratie’ en slaagde er alleen zo in Stalins hernieuwde en verhevigde onderdrukking, nu aangelengd met een flinke scheut antisemitisme, te overleven.
Dit alles en meer komt voorbij in zijn vuistdikke roman Leven en lot, waaraan Grossman jarenlang werkte, maar waarvan hij de publicatie nooit mocht beleven. De Sovjetautoriteiten bedachten een originele oplossing om deze tijdbom onschadelijk te maken: begin jaren zestig ‘arresteerden’ ze het manuscript, maar lieten de schrijver ongemoeid.
Grossman stierf drie jaar later als een gebroken man en zou het succes van zijn boek nooit beleven. En een succes werd het: in het Russisch gepubliceerd tijdens de nadagen van de Sovjet-Unie, verscheen het in het Westen pas twintig jaar later. Maar nu kun je geen Nederlandse of buitenlandse krant meer opslaan of de superlatieven vliegen je om de oren: ‘adembenemend literair werk’, ‘een moedig en wijs boek’, ‘literaire sensatie van wereldformaat’.
Er is dan ook veel goeds te zeggen van Leven en lot: het is glashelder geschreven en bevat schitterende passages. Ontroerend is bijvoorbeeld – hij is door meer recensenten aangehaald – de fictieve brief die de vermoorde moeder van hoofdpersoon Viktor Strum (die veel gelijkenis vertoont met Grossman) nalaat aan haar zoon: ‘Waar moet ik de kracht vinden, mijn zoon? Zijn er menselijke woorden om mijn liefde voor jou uit te drukken? Ik kus je, je ogen, je voorhoofd, je haren. Weet dat de liefde van je moeder altijd bij je is, in tijden van geluk en in tijden van verdriet, niemand heeft de macht die te doden.’
Ook de psychologische betrekkingen tussen de personages worden indrukwekkend beschreven. Knap geeft Grossman de seksuele spanning weer in een overwegend mannelijke soldatencompagnie als er ineens een vrouw bij komt: de mannelijke lust drukt vrijwel alles, zelfs de oorlog, naar de achtergrond. En zo is er meer goeds te noemen.
Maar dat alles wordt overschaduwd door het ene grote bezwaar tegen deze roman: die telt te veel personages en wisselt te vaak van decor om de lezer negenhonderd bladzijden lang geboeid te houden. De Russische literatuur heeft bijna patent op de roman waarin een alwetende verteller tientallen figuren opvoert en psychologiseert. Dat hoeft geen bezwaar te zijn, maar Grossmann maakt het te bont. Door de vele personages zie je door de bomen het bos niet meer. Hij had er beter aan gedaan de helft van zijn hoofdpersonen weg te laten en zich te concentreren op de lotgevallen van Viktor Strum en zijn verwanten – dan was het een bloedstollend en tot het einde toe boeiend verhaal geweest.
Grossman is gestruikeld over zijn ambitie: hij heeft via zijn roman geprobeerd de verschrikkelijke lotgevallen van zijn volk in de eerste helft van de twintigste eeuw te verbeelden. Maar zijn verbeelding legt het af tegen de werkelijkheid, die alles overtrof – ook de literatuur. Wie echt iets over het Rusland onder Stalin wil lezen, kan beter grijpen naar historici als Simon Sebag Montefiore en Orlando Figes, die Stalin en zijn misdaden nauwkeurig in kaart hebben gebracht. Of naar Solzjenitsyn, die de stalinistische werkelijkheid in De Goelag Archipel documentair verbeeldde.
Vasili Grossman
Leven en lot
959 p. Balans, € 59,50
Dit artikel is exclusief voor abonnees
