De moord op Israëls premier Yitzhak Rabin

Op 4 november 1995 doodde de orthodoxe student Yigal Amir de Israëlische minister-president Yitzhak Rabin tijdens een vredesmanifestatie in Tel Aviv. De wereld was geschokt dat een joodse politiek leider werd vermoord door een andere jood. Volgens de Israëlische binnenlandse veiligheidsdienst zou de gebeurtenis zich zó kunnen herhalen.

‘Het leek wel een volksverhuizing. Stel je voor: rond half acht ’s avonds waren er al 200.000 mensen en de vredesmanifestatie zou pas om acht uur beginnen.’ Shlomo Lahat, bijgenaamd ‘Tjietsch’, ex-burgemeester van Tel Aviv en persoonlijke vriend van de Israëlische premier Rabin, staat op het Malchei Israelplein in Tel Aviv. Het ligt er verlaten bij. Afgezien van een eenvoudige ster in het plaveisel en graffiti op de muren – ‘We houden van je, Rabin’ – herinnert niets aan zaterdagavond 4 november 1995, toen de Israëlische minister-president Yitzhak Rabin door de jonge ultra-orthodoxe student Yigal Amir werd vermoord.

Meer lezen over Israël? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

De sfeer van de manifestatie was enthousiast en vreedzaam. Er waren honderden spandoeken met leuzen als ‘Vrede Ja, Geweld Nee!’ en heel veel witte ballonnen. Toch was Tjietsch er niet helemaal gerust op. De politie had eerder bericht gekregen dat er een terreuractie gepland was. ‘We dachten onmiddellijk aan een Palestijnse aanslag. We plaatsten dranghekken rond het podium, zodat het publiek niet bij Rabin kon komen. Bij de ingangen werden verdachte personen gecheckt. Maar ik dacht geen moment aan een moordaanslag op de premier, en zeker niet door een Israëliër.’

De manifestatie was maanden van tevoren zorgvuldig gepland door Tjietsch, die hem grotendeels op persoonlijke titel organiseerde, en moest het volk de boodschap overbrengen dat Rabins vredespolitiek een brede aanhang had. Maar premier Rabin had zijn bedenkingen. Wás zijn vredespolitiek wel populair? Stel dat er niemand kwam opdagen? Tot het allerlaatste moment twijfelde hij en pas op vrijdagmiddag – een dag voor de manifestatie – hakte hij de knoop door en zei tegen Tjietsch dat hij zou komen.

De volgende avond stond de 73-jarige Rabin, oud-generaal in het Israëlische leger en tweevoudig premier van Israël, met minister van Buitenlandse Zaken Shimon Peres, zijn vrouw Lea en Tjietsch op het podium en keek naar de zee van enthousiaste gezichten. ‘Ik ben blij dat ik je advies heb opgevolgd,’ zei hij tegen Tjietsch. ‘Dit is een van de gelukkigste dagen van mijn leven.’ Rabin nam de microfoon en sprak tot het volk: ‘Ik was 27 jaar militair. Ik koos oorlog zolang er geen {C}{C}{C}kans op vrede was. Maar vandaag geloof ik dat er een kans op vrede is, een goede kans.’ Daarna sloeg hij spontaan zijn arm om Peres en zong uit volle borst met het publiek Sjier ha Sjaloom, het lied van de vrede. .

Rabin had alle reden om tevreden te zijn. In 1992 had hij Peres verslagen als leider van de linkse Arbeiderspartij en bracht die tot een overweldigende verkiezingswinst. Hij werd minister-president en beloofde de Israëlische kiezers om de vredespogingen te intensiveren. Zijn inspanningen om het Israëlisch-Arabische conflict op te lossen hadden twee Israëlisch-Palestijnse verdragen (De Oslo Akkoorden) en een Israëlisch-Jordaans vredesverdrag opgeleverd, en op korte termijn zouden vredesonderhandelingen met Syrië beginnen. Onlangs had hij samen met Peres en de Palestijnse leider Yasser Arafat de Nobelprijs voor de vrede gekregen.

President Clinton beschreef Rabin als een vaderfiguur en voor koning Hoessein van Jordanië was hij een zeer goede vriend. ‘Als Rabin een probleem met Jordanië had, dan namen we de helikopter naar Amman en tijdens de lunch met koning Hoessein losten we het op. Het ging er heel informeel aan toe,’ herinnert Aliza Goren, Rabins media-adviseur en woordvoerster, zich in haar kantoor in Tel Aviv. Ook met Arafat bestond volgens Goren een – koele – vriendschapsrelatie. ‘Arafat noemde Rabin zijn partner en ze respecteerden elkaar.’

Dat was opmerkelijk, want Rabin stond zowel politiek als militair bekend als een hardliner: de militaire held van de Zesdaagse Oorlog, die geen millimeter toegaf aan de Palestijnen en twijfelde aan Arafats intenties en betrouwbaarheid. Volgens Goren had Rabin als militair zoveel bloedvergieten gezien dat hij wist dat geweld geen oplossing was voor het probleem.

Danny Rubinstein, politiek analist en journalist van de Israëlische krant Haaretz, die de relatie Rabin-Arafat heeft gevolgd, denkt er echter anders over. ‘Rabin was geen vredesduif en heeft zijn mening nooit veranderd. Aan het begin van zijn ambtsperiode, in juli 1992, ging het er in Israël ruw aan toe. Er waren terreuraanslagen. Tientallen Israëliërs verloren het leven. Rabin liet vierhonderd verdachte Palestijnen oppakken en deporteerde hen zonder vorm van proces naar Libanon.

De Hoge Raad dwong hem de gedeporteerden terug te laten komen. Rabin begreep dat hij pas met de extremistische Palestijnse terreurbewegingen kon afrekenen als hij de gematigde PLO van Yasser Arafat aan zijn kant kreeg. De clandestiene onderhandelingen met PLO-vertegenwoordigers die daarop volgden en uiteindelijk tot de Oslo Akkoorden leidden, zijn de voortzetting van deze politiek. Rabin maakte Arafat duidelijk dat de staking van Palestijnse terreuracties tegen Israëliërs voorwaarde voor de vrede was.’

Met de ondertekening van de Oslo Akkoorden werd het tweestatenconcept geboren en was de eerste officiële vertegenwoordiging van het Palestijnse volk door de Palestijnse Autoriteiten een feit. Israël kreeg een onderhandelingspartner die het kon aanspreken op de nakoming van zijn verplichtingen.

Voor een deel van de bevolking was Rabin degene die vrede bracht in Israël, maar voor een groeiend aantal Israëliërs was hij de man die zijn land verkocht aan de Palestijnen. Israël was in toenemende mate verdeeld over het vredesproces. De rechtse oppositie schreef de aanhoudende terreuracties in Israël toe aan Rabins tolerante politiek. Men vroeg zich ongerust af wat zou er gebeuren met de joodse nederzettingen als Israël zich uit Gaza en de Westbank zou terugtrekken, zoals de Oslo Akkoorden bepaalden.

Politici uit de rechtse Likud-partij als Benjamin Netanyahu en Limor Livnat – de huidige minister van Onderwijs spoorden in opruiende taal aan tot liquidatie van het vredesproces. Men saboteerde Rabins publieke optredens – geluidsinstallaties werden onklaar gemaakt en zijn toespraken met geschreeuw overstemd – en elke vrijdag waren er demonstraties voor Rabins huis waarbij hij en zijn vrouw Lea openlijk werden bedreigd.

Ultra-rechtse groeperingen gingen nog een stap verder en beschuldigden Rabin van verraad en moord. Zij verspreidden posters met afbeeldingen van Rabin als Adolf Hitler in een SS-uniform met het opschrift ‘Rabin moordenaar’. Enkele orthodoxe rabbijnen uit de joodse nederzettingen kondigden de Talmoedische din rodef – het doodvonnis voor een joodse verrader – af. Wie afstand doet van het door God aan de joden beloofde land was volgens deze Messiaanse rabbijnen het leven op aarde niet waardig. Rabin werd in de ogen van de orthodoxe wereld vogelvrij.

‘Ik voelde dat het gevaarlijk werd,’ zegt Goren. ‘We kregen dagelijks dreigbrieven, met dode duiven. Tijdens een manifestatie probeerde het publiek Rabin van het podium te trekken en werd ik in mijn gezicht gespuugd. We wezen Netanyahu en de groep Orthodoxe Rabbijnen op het gevaar van hun opruiende woorden en we spraken er met de Israëlische pers over, maar niemand nam de dreiging serieus.’ Links Israël zweeg, aldus Goren. Euforisch dat de vredesplannen eindelijk werden geconcretiseerd, was men blind voor de groeiende agressie bij de rechtse oppositie.

Ook de 25-jarige orthodoxe rechtenstudent Yigal Amir beschouwde de Oslo Akkoorden als verraad van het jodendom en een bedreiging voor het voortbestaan van Israël. Rabin was het gehate symbool van deze politiek. Amir sloot zich aan bij de extreem-rechtse militiegroep Ayal, ‘De Joodse Strijders’: agressieve mannen met maskers en geweren, die zwoeren joden te vermoorden als ze daarmee het vredesproces zouden tegenhouden. Hij benaderde Knesset-leden om hen op het ‘gevaar-Rabin’ te wijzen. Toen hij geen resultaat zag, besloot hij het recht in eigen hand te nemen.

De avond van de vredesmanifestatie stak Amir zijn 9-mm Beretta in zijn zak en verliet de ouderlijke woning. Met duizenden andere Israëliërs liep hij onopgemerkt het Malchei Israelplein op. Het was tien over acht. Amir wachtte op de parkeerplaats bij de Cadillac van de premier op diens terugkeer.

‘Mijn broer gedroeg zich die avond gewoon. De familie wist niets van zijn plannen,’ zegt Amitai Amir op een caféterras dat uitkijkt op het plein. De franjes van zijn gebedskleed steken onder zijn T-shirt uit en op zijn hoofd draagt hij een zwart keppeltje. ‘Later vertelde Yigal me dat hij de premier al maandenlang in de gaten hield en dat een eerste moordpoging bij het Yad Vashem-museum in Jeruzalem was mislukt. Mijn broer is in mijn ogen een held. Hij was die avond bereid voor ons, het joodse volk, te sterven om onze toekomst te beschermen.’

Om tien over halftien liep een tevreden Rabin, gevolgd door zijn vrouw Lea, Aliza Goren en de bodyguards, het podium af. ‘We moesten ons een weg banen door honderden enthousiaste mensen die Rabin de hand wilden schudden,’ vertelt Goren. ‘Rabin stopte om Tjietsch te omhelzen en te bedanken en liep daarna naar zijn auto. Uit het niets dook ineens een donkere kleine man met een pistool op. Ik hoorde drie schoten en zag de bodyguards op Rabin af rennen. Het hele voorval duurde misschien enkele seconden.’

Rabin werd dodelijk getroffen en overleed om elf uur aan zijn verwondingen. Yigal Amir werd onmiddellijk in voorlopige hechtenis genomen.

Israël was hevig geschokt door de ‘koningsmoord’ op zijn premier en zag de vredeskansen wegsmelten. ‘Onze wereld stortte in. Wat waren we naïef geweest! Wie had ooit kunnen denken dat een jood een andere jood zou vermoorden,’ vat dochter Dalia Rabin vanuit haar kantoor in het Yitzhak Rabin Center for Israël Studies – haar levenswerk – de gevoelens samen. Ze legt uit: ‘Mijn vaders sterke persoonlijkheid liet geen plaats voor bezorgdheid over zijn leven. Als je bij hem was, was je veilig, want hij zorgde voor je. Dat gevoel gaf hij de hele natie. Hij droeg geen kogelvrij vest en niemand maakte zich daar druk om.’

‘Na de moord op mijn vader leek zijn vredespolitiek te verzanden. Peres staakte de besprekingen met Arafat na de vele zelfmoordaanslagen van Hamas in 1996. Ook de vredesonderhandelingen met Syrië liepen vast. Toen Benjamin Netanyahu aan de macht kwam en de vredesonderhandelingen volledig stilvielen, wist ik dat ik begrip voor mijn vaders politiek in Israël moest scheppen.’

Dalia richtte het Rabin-centrum en -museum op, dat leven, werk en waarden van haar vader wil herdenken. ‘Hij was het voorbeeld van de Tsaber, de eerste joodse kolonisten in Israël. Tolerant, integer, met een sterk gevoel voor democratie en sociale verantwoordelijkheid. Dat zijn de waarden die ik wil overbrengen op onze kinderen, de nieuwe generatie. Want als wij een natie worden waarin macht door intriges en moord wordt afgedwongen, is het afgelopen met Israël!’

De moord op Dalia’s vader had het land in diepe rouw gebracht. Overal vonden herdenkingsceremonies plaats. Op de plaats van de moord legden burgers bloemen en kaarsjes. Er werd druk gespeculeerd over de ware toedracht; sommigen geloofden in een politieke samenzwering. Goren vertelt: ‘We overlegden met Peres, die het premierschap van Rabin had overgenomen, of we personen die indirect hadden bijgedragen tot de moord – de ultra-orthodoxe rabbijnen, maar ook politici die tot geweld hadden aangezet – zouden vervolgen. Maar uiteindelijk zag hij hiervan af, omdat het de agressie volgens hem zou verhevigen.’

Peres beschreef de leegte die Rabin achterliet: ‘Ik mis hem meer dan een vriend, meer dan een medemens. Ik mis hem als een partner in de belangrijkste strijd die dit land ooit gestreden heeft.’ En Israëls vroegere aartsvijanden Yasser Arafat en koning Hoesein van Jordanië waren diepbedroefd. ‘Ik hoop dat wij allemaal deze tragedie in het vredesproces en de hele situatie in het Midden-Oosten kunnen overwinnen,’ zei Arafat.

De Palestijnen verhieven Rabin – na zijn dood – bijna tot martelaar, vertelt Rubinstein. ‘Tot op heden geloven de Palestijnen dat ze met Rabin op weg waren naar de “vrede van de moedigen”, refererend aan Rabin en Arafat, die in eigen gelederen hun nek hadden uitgestoken.’ Na Rabins dood twijfelden de Palestijnen aan het vredesproces. ‘Rabin was heel direct en eerlijk en had hun vertrouwen gewonnen. In hun ogen was er geen diplomatieke opvolger.’

Een nieuwe golf van terreuraanslagen van de Hamas verhardde de Israëlische publieke opinie en leidde tot het verbreken van de onderhandelingen met de Palestijnen. Bij de verkiezingen van 1996 koos Israël voor de rechtse hardliner Netanyahu, onder wiens conservatieve regering de perspectieven voor vrede verminderden. De vredesbeweging verloor een groot deel van haar aanhang en verzwakte.

Heeft Amir – die tot levenslange gevangenisstraf in een isoleercel is veroordeeld – dus bereikt wat hij wilde bereiken? Ja, zegt zijn broer Amitai. ‘De Oslo Akkoorden zijn van de baan en de Israëliërs zijn zich bewust van het gevaar van het Palestijnse terrorisme. Ik geloof niet dat het Israëlische volk de nederzettingen in de Westbank – met zo’n 200.000 inwoners – zal opgeven.’

Volgens Dalia heeft de politiek van haar vader echter onstuitbare gevolgen. ‘De meerderheid heeft gekozen voor zijn weg. Zelfs de rechtse politici in Israël, die zijn vredespolitiek bestreden, zijn nu overtuigd dat er een vredesproces moet komen. De huidige premier Sharon is als het ware een opvolger van mijn vader, zij het dat ze nog verschillen over de manier waarop we tot vrede moeten komen.’

De geschiedenis lijkt zich echter te herhalen. Alsof er sinds de moord geen inkeer en bezinning zijn geweest, wordt het leven van de huidige premier Ariel Sharon volgens de Shin-Bet, de Israëlische binnenlandse veiligheidsdienst, bedreigd. Weer is het partijgenoot Netanyahu die Sharons plannen tracht te torpederen en zich openlijk distantieert van diens politiek. De Likud-partij is de laatste jaren aanzienlijk uitgebreid met ultra-rechtse leden die Sharon bestrijden, terwijl de discussie over de ontkoppeling van de joodse nederzettingen in de Westbank nog niet eens is begonnen.

Zijn er overeenkomsten met de situatie van Rabin? Ja, meent journalist Rubinstein. ‘Weer zijn het de rabbijnen die in Sharon een dodelijk gevaar zien voor het joodse erfgoed, omdat hij de terugtocht uit de Gazastrook heeft bewerkstelligd en ook ontruiming van nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever op zijn agenda heeft staan. Yigal Amirs fanclub schijnt te groeien en er zouden extremisten zijn die voor niets terugdeinzen om het vervolg van Sharons ontkoppelingsplan te torpederen.

Het verschil is dat we ons bewust zijn van de mogelijkheid van een interne aanslag en de gevolgen van opruiende woorden onderkennen,’ meent Rubinstein. ‘Er dreigt wel een ander gevaar. Rabin was bereid tot onderhandeling met de Palestijnen. Sharon neemt eenzijdig maatregelen. Het resultaat is dat de Palestijnen zich niet verplicht voelen tot staking van het geweld. Die situatie is zeer gevaarlijk.’