Home ‘De massawaan is kennelijk onuitroeibaar’

‘De massawaan is kennelijk onuitroeibaar’

  • Gepubliceerd op: 17 december 2020
  • Laatste update 13 okt 2022
  • Auteur:
    Alies Pegtel
  • 4 minuten leestijd
‘De massawaan is kennelijk onuitroeibaar’

In elk nummer vraagt Alies Pegtel een historicus naar zijn of haar historische sensatie. Naar het moment waarop, zoals Johan Huizinga het benoemde, heden en verleden lijken samen te vallen. Een gevoel dat vaak onverwacht wordt opgewekt door een document, voorwerp, geluid, geur, locatie of inzicht. Deze maand spreekt emeritus hoogleraar Piet de Rooy over complotdenkers.

Kent u de historische sensatie, zoals door Johan Huizinga omschreven?

‘Wat mij de laatste tijd opvalt, is dat de huidige aanhangers van Viruswaanzin of Viruswaarheid een collectief gedrag vertonen dat mij sterk deed denken aan een van de eerste boeken die ik in 1963 als student las van Kurt Baschwitz, De strijd met den duivel. De heksenprocessen in het licht der massapsychologie.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Waarom?

‘De vorm waarin massawaan zich uit is elke keer weer anders, maar de verleiding van het denken in complotten is kennelijk een onuitroeibare continuïteit. Het is hetzelfde type sociale processen waarin mensen iets mals denken, elkaar opzoeken en dan een identiteit ontlenen aan lidmaatschap van deze groep andersdenkenden. Nu vormt zo’n groep zich via sociale media, maar in het verleden ging dat bijvoorbeeld door pamfletten te verspreiden.’

Wanneer merkte u de gelijkenis op tussen corona-ontkenners en heksenvervolgers?

‘Dat weet ik niet precies meer. De ervaring dat ik ineens word overvallen door een soort golf van inspiratie die als het ware van bovenaf op me neerdaalt, ken ik helemaal niet. Huizinga’s beeld van de historische sensatie is sterk geromantiseerd, maar hij was tenslotte ook een negentiende-eeuwse romanticus. Huizinga voelde zich verwant aan de Tachtigers, hij was met sommige van deze schrijvers bevriend, dat zie je ook terug in zijn literaire stijl. Maar zo zit ik volstrekt niet in elkaar.’

Hoe benadert u de geschiedenis?

‘Zoals een historicus dat doet: door heel veel te lezen en materiaal te selecteren dat antwoord geeft op de vragen die ik stel, probeer ik de wereld vanuit mijn perspectief systematisch te doorgronden. Elke dag begin ik om tien uur in mijn werkkamer, op de titelpagina van een boek noteer ik de pagina’s die ik wil teruglezen, interessante nieuwsartikelen gooi ik in een bak. Ik heb behoefte om greep te krijgen op het heden, en dat kun je niet los zien van het verleden. Als student ben ik van de universiteit van Utrecht overgestapt naar Amsterdam omdat er in Utrecht geen connectie werd gelegd tussen de geschiedenis en het heden. Heel saai. Aan de UvA trof ik mijn leermeester Maarten Brands, mijn latere promotor, aan wie ik heel veel te danken heb. Hij had net als ik belangstelling voor grote lijnen en dwarsverbanden.’

Piet de Rooy

Wat leert deze coronatijd u over het verleden?

‘We hadden lang toch een beetje het idee dat het almaar beter werd. Dat we steeds geciviliseerder zijn geworden, zoals socioloog Norbert Elias het beschrijft in Het civilisatieproces. Dat mensen zich beter weten te beheersen en meer empathie en begrip voor elkaar hebben. Ik twijfelde hier al langer aan, maar de Viruswaarheid-aanhangers illustreren mijn vermoeden dat er niet louter vooruitgang zit in de menselijke ontwikkeling.’

Hoe verklaart u dit?

‘Ik denk dat de Amerikaanse politiek psychologe Karen Stenner in haar The Authoritarian Dynamic een antwoord geeft. Zij schrijft dat ongeveer 10 procent van de mensen onzeker wordt als een gemeenschap dreigt te fragmenteren. Ze verkiezen saamhorigheid boven individuele keuzevrijheid en zijn hierdoor geneigd de democratie af te wijzen en zich terug te trekken in hun eigen bubbel. Dit is een van de onderwerpen die ik wil behandelen in een nieuw boek, maar ik bevind me nog in het denkproces. Naast de onzekerheid die het coronavirus veroorzaakt, is dit ook een gevaarlijke tijd doordat mannen als Donald Trump de democratische instituties aanvallen en ondermijnen. In Nederland gebeurt dit ook – denk aan Wilders “nepparlement”. Ik denk na over de vraag of er tussen deze verschijnselen een verband is, een diepere samenhang.’

Wanneer zal uw boek verschijnen?

‘Dat weet ik niet. Uitgevers zijn verzot op deadlines, maar ik heb nog nooit een deadline willen afspreken. Ik ben gereformeerd genoeg om mezelf te disciplineren.’

Alies Pegtel is historicus en journalist.

 

Piet de Rooy

Piet de Rooy (1944) was van 1985 tot 2009 hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was in 2000 voorzitter van de commissie-De Rooy, die adviseerde om het geschiedenisonderwijs in tien tijdvakken in te delen als basis van historisch besef. De Rooy schreef diverse boeken, waaronder Republiek van rivaliteiten: Nederland sinds 1813 (2005), Ons stipje op de waereldkaart (2014) en Alles! En wel nu! Een geschiedenis van de jaren zestig (2020).

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 1-2021

Nieuwste berichten

Moeder en kind in Noord-Hollandse dracht
Moeder en kind in Noord-Hollandse dracht
Nieuws

Zeventiende-eeuwse jongen kreeg Staten-Generaal als peetouder

In 1668 kreeg een baby, de zoon van de graaf en gravin van Bentheim, een opmerkelijke voornaam. Het jongetje werd ‘Statius’ gedoopt, een afgeleide van het woord ‘Staten’. De Staten-Generaal van de Nederlandse Republiek waren namelijk peetouder van het kind. En zij hadden om die naam gevraagd.  Het was een opmerkelijke gang van zaken, want...

Lees meer
Onthoofding van Johan van Oldenbarnevelt
Onthoofding van Johan van Oldenbarnevelt
Interview

‘Met Mark Rutte zocht ik naar de resten van Van Oldenbarnevelt’ 

Ronald van Raak ging op onderzoek onder het Binnenhof. Hij vertelt over zijn historische sensatie: ‘In mijn goede pak kroop ik door het stof.’ Kent u de historische sensatie, zoals door Johan Huizinga omschreven?  ‘Die heb ik zeker ervaren tijdens een koude januarinacht in 2019, het hagelde, toen ik met Mark Rutte afdaalde in de...

Lees meer
Lída Baarová, Gustav Fröhlich en Joseph Goebbels
Lída Baarová, Gustav Fröhlich en Joseph Goebbels
Artikel

Lída Baarová: de onmogelijke liefde van Joseph Goebbels 

Rijkspropagandaminister Joseph Goebbels raakt zo verliefd op de Tsjechische actrice Lída Baarová dat hij er met haar vandoor wil. Het komt er niet van, en Baarová betaalt een hoge prijs voor de affaire. ‘Geen van mijn films is zo dramatisch geweest als mijn leven.’  Haar moeder pusht Lída (1914-2000) en haar zus Zorka Janů al...

Lees meer
Allegorie Willem I
Allegorie Willem I
Beeldessay

Het regent koninklijke lintjes, een onderscheiding die Willem I invoerde

Koning Willem I doet zijn best het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden op te stoten in de vaart der volkeren. Toch verliest hij de helft van zijn land. Op 30 november 1813 landt Willem Frederik van Oranje na een ballingschap van 19 jaar op het strand van Scheveningen. Twee dagen later wordt hij uitgeroepen tot soeverein...

Lees meer