Het drama van 1914 laat zich in één zin beschrijven: Europa is de vrede uitgerommeld, omdat oorlog een manier was om lastige zaken te regelen. Oorlog was ‘voortzetting van politiek met andere middelen’, zoals de Duitse generaal Von Clausewitz minder dan een eeuw daarvoor luchtigjes had geschreven. En ook al kon men rond 1914 vermoeden dat het allemaal veel erger zou worden dan in de tijd van ein frischer und fröhlicher Krieg, niemand wist hoe erg het werkelijk zou worden. Dat het vier jaar en 20 miljoen doden zou kosten voordat de oorlog voorbij was en er naderhand ogenschijnlijk niet veel was opgelost, kon niemand voorzien.
‘Oorlog lost nooit iets op’ is twee wereldoorlogen verder de hoogste wijsheid (met uitzondering dan van oorlogjes tegen kleine schurkenstaten). Met de ‘kennis van nu’ is de meer militante ‘kennis van toen’ moeilijk te begrijpen. Vandaar dat er in het honderdste jubileumjaar van ’14-’18 boeken verschijnen over het wereldrampjaar 1914. Verleden jaar verscheen al Christopher Clarks lijvige Slaapwandelaars, over de bijdragen van de Balkan en Rusland aan de Eerste Wereldoorlog. Onlangs zijn daar twee gelijksoortige studies bij gekomen: 1914 van Margaret MacMillan, historica en achterkleindochter van de Engelse WO1-politicus Lloyd George, en 1914 van de Engelse historicus Max Hastings. Het eerste boek beschrijft de opgewonden aanloop naar augustus 1914, het tweede het rampzalige halve eerste oorlogsjaar. Beide boeken kenmerken zich, net als Clarks Slaapwandelaars, door een omvang die doet denken aan De Peloponnesische Oorlog van Thucydides, het eerste ooggetuigenverslag en een klassieke geschiedwerk. Helemaal toeval lijkt dat niet: over het eerste oorlogsjaar zijn al zo vaak algemeenheden geopperd dat de auteurs ervan uit schijnen te gaan dat the devil in the details te vinden is.
MacMillan maakte naam met Parijs 1919, een studie over de diplomatieke weg naar de ongelukkige Vrede van Versailles. In haar boek over 1914 volgt ze hetzelfde procedé. Het gaat over de sfeer in de krant en op straat in het onzalige jaar, maar veel meer nog over de vanzelfsprekende martiale geestgesteldheid die naarmate augustus nadert steeds meer monarchen, ministers, politici, generaals en opiniemakers in haar greep krijgt. We zijn getuigen van de biljartgesprekken van Wilhelm II met koning Edward VII, waarin de keizer aan zijn Engelse neef uitlegt dat Duitsland ‘lekker’ zijn vloot blijft uitbreiden, ook al beschouwen de Engelsen dat als een provocatie. We lezen over de angst dat die ‘stomme rotvrede’ het gezonde verlangen naar een zuiverende oorlog zal bederven, en we raken bedolven onder aanvalsplannen als het Duitse Von Schliefen-plan – want alle militairen geloofden in de aanval als de beste verdediging.
‘De Gouden Eeuw van veiligheid’, door Stefan Zweig beschreven in De wereld van gisteren, raakt uiteindelijk meer en meer uit beeld, totdat ze zelfs bij de pacifistische voormannen van de Tweede Socialistische Internationale is verdampt. Ook al komt MacMillan tot de slotsom dat Duitsland het meest heeft gedaan om tot oorlog te komen, tegenzin leek niemand te hebben. Churchill, destijds minister van Marine, zei het in een brief aan zijn ‘liefste’ zo: ‘Alles zweemt naar rampspoed en ondergang. Ik ben geïnteresseerd, opgepept en in mijn sas. Is het niet vreselijk als je zo in elkaar zit.’
Jazeker, zou Max Hastings hebben kunnen schrijven. In zijn 1914 Het trauma van Europa wijdt hij een heel hoofdstuk aan het zinloze Engelse soldatenlevens opofferende avontuur van Churchill om het onneembare Antwerpen in te nemen. Een absurde onderneming, oordeelden ook geallieerde commandanten. Churchill is voor Hastings, schrijver van veel boeken over de Tweede Wereldoorlog, in 1914 overduidelijk nog niet de held van later – eerder het tegendeel. En zo is er meer ‘heiligs’ dat Hastings overhoophaalt. Dat Engeland niet alleen flink en strijdbaar was, zoals het Britse zelfbeeld wil, blijkt uit zijn beschrijvingen van de vele jongemannen die van meisjes op straat spottend een witte veer kregen aangeboden omdat zij geen dienst wilden nemen. De grote verdienste van zijn boek is de bronnenrijkdom over het alledaagse frontleven. We zien de oorlog door de ogen van de gewone soldaat en zijn meerdere ter velde. ‘We zijn op weg naar de hel, maar gekleed in een stijf uniform klopt een hart niet zoals het wil,’ schrijft een Duitse militair. En zo zijn er meer onthutsende getuigenissen, die deze geschiedschrijving à la Thucydides meer dan rechtvaardigen.
En hoe zit het ondertussen met de oorlogsbereidheid van destijds? Begrijpen we er meer van, dankzij deze twee zeer gedetailleerde studies? MacMillan brengt ondanks haar uitgebreidheid niet zoveel nieuws, behalve dan het feit dat de wereldleiders van toen verontrustend oorlogswelwillend waren vanwege hun persoonlijke eer. Hastings legt uit dat het allemaal ‘gewoon’ de schuld van de domme Duitse keizer en de Pruisen was. Als Duitsland onverhoopt de oorlog had gewonnen, schrijft hij, ‘hadden vrijheid, gerechtigheid en democratie in Europa een vreselijke klap opgelopen’. Oorlog, aldus deze strijdbare Brit, lost soms wel degelijk iets op.
1914 Hoe Europa de vrede liet varen voor de Eerste Wereldoorlog
Margaret MacMillan
783 p. Atlas Contact, € 59,95
1914 Het trauma van Europa
Max Hastings
780 p. De Bezige Bij, € 49,95
Dit artikel is exclusief voor abonnees
