Bar Kochba: icoon van de zionisten

Bar Kochba’s echte naam was Simon ben Kosiba en hij werd vermoedelijk tussen 90 en 95 n.Chr. geboren in de provincie Judea. De Romeinen waren toen al twee eeuwen de baas in het huidige Israël en Palestina. Hoewel de Romeinse overheersers het Joodse geloof in principe respecteerden, waren de verhoudingen tussen het plaatselijke bestuur en de onderdanen vaak gespannen. De elite in Jeruzalem werkte met de Romeinen samen omdat dit financiële en politieke voordelen opleverde, maar onder het gewone volk was er veel achterdocht. Sommige Joden sloten zich aan bij de zeloten, een groep fanatieke rebellen, terwijl anderen hoopten op de komst van de messias die hen zou bevrijden.

In 66-73 kwamen de Joden in Judea voor het eerst in opstand. De rebellie mislukte jammerlijk, wat mede te wijten was aan de onderlinge verdeeldheid. De Romeinen verwoestten Jeruzalem en de tempel. Na hun overwinning bleef het onrustig in de provincie. Daarom stuurden ze hun tiende legioen als permanent bezettingsleger naar het gebied.

In het jaar 132 was er weer verzet. Deze keer schaarden de Joodse rebellen zich wel achter één leider: Simon ben Kosiba oftewel ‘Bar Kochba’. Deze erenaam, die ‘Zoon van de ster’ betekent, kreeg hij van de charismatische rabbijn Akiva, die in hem de langverwachte Messias zag die het Joodse volk zou verlossen. De rabbijn verwees hierbij naar een profetie uit Numeri 24:17: ‘Een ster komt op uit Jakob, een scepter uit Israël.’

De exacte reden waarom de Joden weer in opstand kwamen, is onbekend. Waren ze boos omdat de Romeinse keizer Hadrianus Joden wilde verbieden uit de Thora te onderwijzen? Of omdat hij de Joodse besnijdenis in de ban wilde doen, zoals de rabbijnse literatuur beweert? Of vanwege zijn plan Jeruzalem te herbouwen als een Romeinse stad, genaamd Aelia Capitolina?

Wellicht heeft Bar Kochba zich laten inspireren door een andere historische opstand. Namelijk die van de Makkabeeën, Joodse priesters, in 168-160 v.Chr tegen het Macedonische Seleucidenrijk in Syrië. Deze opstand laaide op doordat koning Antiochus IV de Griekse cultuur promootte en de Joodse tempel had ontheiligd. Drie eeuwen later leek Hadrianus, met zijn plan om een Romeinse stad te bouwen op de as van Jeruzalem, een nieuwe Antiochus IV. Bar Kochba noemde zichzelf nasi (prins of vorst), net als de Makkabeeën. En net als zij riep hij op tot een heilige oorlog. Volgens rabbijn Akiva moest elke Jood deelnemen aan de strijd van Bar Kochba. Iedereen moest zich scharen achter de Joodse messias.

Bar Kochba en zijn mederebellen hadden de opstand zorgvuldig voorbereid. In de jaren 130-132, toen Hadrianus de oostelijke provincies van zijn rijk bezocht, hielden de rebellen zich nog koest. Ze bouwden geheime bases in de rotsen van Judea van waaruit ze de Romeinse legioenen konden overvallen. Ze wonnen zo veel mogelijk informatie in over het bezettingsleger. Ook trainden ze hun mannen in de kunst van oorlogsvoering, want tegen de goed bewapende legionairs moesten de opstandelingen het hebben van snelheid en wendbaarheid. Om het bezettingsleger te saboteren, leverden Joodse smeden wapens van slechte kwaliteit aan de Romeinen.

Ergens in de lente of zomer van het jaar 132 besloot Bar Kochba in actie te komen. De Romeinen wierpen 50.000 soldaten in de strijd, toch leed het tiende legioen zware verliezen. En mogelijk hebben de opstandelingen het 22ste legioen – dat ook werd ingeschakeld – zelfs vernietigd, want het verdween na de Bar Kochba-opstand uit de geschiedenis. Ondanks de grote verliezen aan Romeinse kant wisten de opstandelingen Jeruzalem niet te veroveren. De opstandelingen sloegen eigen munten, waarvan er later wel veel zijn terugvonden in Judea, maar niet in Jeruzalem, Galilea, Samaria, Transjordanië en Gaza. Volgens archeologen bewijst dit dat deze gebieden in Romeinse handen bleven.

En het keizerrijk sloeg terug. Hadrianus stuurde zijn beste generaal Julius Severus naar het gebied. Die moest daarvoor helemaal uit Brittannië komen. De veldheer, die ervaring had met oorlogsvoering tegen de barbaren, begon een effectieve contraguerrilla. Hij zorgde ervoor dat de Joodse rebellen geen toegang meer hadden tot voedsel en onderdak, waardoor ze langzaam maar zeker steeds meer terrein verloren. Deze tactiek kostte tijd, maar was wel effectief. Een voor een vielen de forten en versterkingen van de rebellen in Romeinse handen.

Bar Kochba moest zich terugtrekken in de vestingstad Betar. Op de negende van Av, de Joodse vastendag waarop de vernietiging van de tempel werd herdacht, viel de stad. Bar Kochba overleefde de Romeinse aanval niet, maar het is onbekend of hij sneuvelde in strijd of werd geëxecuteerd nadat de Romeinen hem gevangen hadden genomen. Rabbijn Akiva, die al eerder in Romeinse handen was gevallen, trof een pijnlijker lot: hij werd levend gevild. Ondertussen zou hij het Sjema, het Joodse rituele gebed, hebben gereciteerd.

Ruim drie jaar hadden de Romeinen erover gedaan om de Bar Kochba-opstand de kop in te drukken. Hun wraak was verschrikkelijk. Ze verwoestten vijftig van de belangrijkste versterkingen van de Joodse rebellen en 985 dorpen, aldus Cassius Dio. Hij schrijft dat er 580.000 Joden werden gedood bij schermutselingen en veldslagen. Nog afgezien van de talloze anderen die waren omgekomen als gevolg van honger, vuur of ziekte. Dit cijfer is wellicht aan de hoge kant, maar het is een feit dat er ontzettend veel Joodse levens verloren waren gegaan.

Jeruzalem werd een Romeinse stad, die alsnog Aelia Capitolina werd genoemd, gewijd aan de Romeinse oppergod Jupiter. Voor Joden was deze stad verboden terrein. Judea was grotendeels ontvolkt. De Joden waren na de mislukte opstand niet langer de grootste bevolkingsgroep. Uit aangrenzende gebieden begonnen de ‘heidenen’ het gebied te bevolken. De Romeinse provincie Judea werd opgeheven. In plaats daarvan kwam de nieuwe provincie Syria Palaestina, waartoe ook Syrië behoorde.

De opstand leidde ook tot een permanente breuk tussen het christendom en het Jodendom. Bar Kochba eiste van de christenen dat ze zijn kant kozen tegen de Romeinen. De christenen waren een eeuw eerder begonnen als een Joodse sekte en hadden hun eigen messias: Jezus van Nazareth, die zij vereerden als de ‘Zoon van God’. Zij hadden er geen behoefte aan een nieuw Israël te vestigen, maar wilden zich voorbereiden op Jezus’ wederkomst. Ze weigerden mee te vechten en Christus te verloochenen. Daarom vervolgde en vermoordde Bar Kochba hen.

Nu de opstand was mislukt, kreeg het Joodse messianisme een ander, vergeestelijkt karakter. De messias was geen wereldse koning meer die Israël zou verlossen van de bezetter, maar iemand die het Joodse volk op andere manieren zou bevrijden. De Joodse messias was niet langer een krijger-koning zonder vrees, maar een goede leerling die de Thora bestudeerde.

Na de oorlog filosofeerden de rabbijnen over de vraag waarom de opstand uitliep op een totale mislukking. Bar Kochba bleek volgens hen niet de beloofde messias. Ze veranderden zijn naam van ‘Zoon van de ster’ in ‘Zoon van de leugens’. Volgens de rabbijnen hadden de Joden geen nederlaag geleden omdat de Romeinen beter vochten, maar omdat ze waren gestraft door Jahweh. De Romeinen waren het instrument van zijn wraak, omdat ze God hadden verzaakt.

Pas in de negentiende en twintigste eeuw werd Bar Kochba gerehabiliteerd door de opkomst van het zionisme. In 1898 muntte Max Nordau tijdens het Tweede Zionistische Congres de term Muskeljudentum (‘spierballenjodendom’). Het was de Joodse variant op de Duitse Körperkultur. De Poolse beeldhouwer Henryk Glicenstein maakte in 1905 een bronzen beeld van Bar Kochba als gespierde held. In heel Europa werden Joodse sportclubs en zionistische verenigen opgericht die zich naar Bar Kochba vernoemden. Ook in het huidige Israël kom je zijn naam overal tegen. Hoewel de kinderen er op school leren over de successen van de rebellenleider, horen ze niets over zijn nederlaag.

Openingsafbeelding: Standbeeld van Bar Kochba door Henryk Glicenstein, 1905.