Amazones vechten als een vent

Het was het begin van een lange, kleurrijke verteltraditie, waarbij elkaar tegensprekende verbeeldingen moeiteloos naast elkaar konden bestaan. Het ging om een volk van alleen vrouwen – nee, het was een volk waarin de vrouwen de mannen overheersten. Ze hadden maar één borst, om beter te kunnen boogschieten – welnee, ze hadden er gewoon twee. Tot in de vorige eeuw dachten historici dan ook dat de Amazones niet meer waren dan de zoveelste mythe, een fantastisch verzinsel zonder enige grond in de werkelijkheid. Ze hadden het mis.

Niet ver van Cherson, aan de oostkant van de Dnjepr, in het Oekraïense gebied dat bijna twee jaar geleden door Rusland is bezet, ligt een meisje begraven. Ze heeft een gouden halsketting met glazen kralen om, en op haar hoofd draagt ze een soort muts bezaaid met gouden blokjes. Ze was nog niet eens 20 jaar toen ze stierf. Degenen die haar begroeven hebben een bronzen handspiegel bij haar neergelegd, maar ook andersoortige spullen. Een leren, met ijzeren plaatwerk versterkt harnas bijvoorbeeld. En een helm, een speer en een verzameling pijlpunten.

Drie andere vrouwen zijn onder dezelfde kurgan (grafheuvel) aangetroffen, stuk voor stuk met eigen wapentuig. Dit waren krijgsvrouwen, zoveel is duidelijk, maar dan niet in de huidige oorlog. Hun graf is ruwweg tweeënhalfduizend jaar oud. Zijzelf zijn nog slechts skeletten, en veel van de spullen die ze meekregen naar hun laatste rustplaats zijn grotendeels vergaan.

Er zijn nog veel meer van deze vrouwengraven. In Oekraïne, in Rusland, en verder naar het oosten: op allerlei plaatsen in de Euraziatische steppegrond zijn vrouwen en meisjes aangetroffen met wapentuig in hun graf. Al deze graven stammen ruwweg uit de periode tussen de achtste en derde eeuw voor onze jaartelling. Precies de tijd waarin de Grieken hun mythische verhalen over de Amazones vertelden. Al gaven die er wel een heel eigen draai aan.

Op de eerste verdieping van het Leidse Rijksmuseum van Oudheden woedt een hevig gevecht. Daar, op een buikige Griekse vaas, zijn drie Amazones slaags met de Griekse held Herakles. De tegenstelling tussen de twee partijen kon niet groter zijn: de drie vrouwen rank en lenig, in mini-jurkjes en blootsvoets; de man een imposante spierbonk, massief en stevig bepantserd. De beweeglijkheid van de Amazones doet speels aan, bijna dansachtig, alsof het geen gevecht op leven en dood is. Misschien omdat deze vaas een zogeheten stamnos is, een mengvat voor water en wijn – op de achterkant ervan viert wijngod Dionysos een vrolijk feestje.

De mythe zelf heeft een grimmiger karakter. Herakles had opdracht gekregen de gouden gordel van Amazone-koningin Hippolyte te stelen, wat na het gebruikelijke gestook van goddelijke zijde uitliep op een bloedige slag tussen de Grieken en de Amazones. De laatsten werden daarbij vernietigend verslagen. Maar in welke sfeer het verhaal ook werd verbeeld of verteld, de kern blijft dezelfde: de Amazones als tegenstanders van de Grieken. En dat niet alleen in deze specifieke vertelling. Altijd moest er gevochten worden tegen deze krijgsvrouwen die ‘gelijk aan mannen’ heetten te zijn.

Als mythische antagonist deden de Amazones het ook goed in propagandistische uitingen. Zo componeerde de Griekse toesprakenschrijver Lysias (vijfde eeuw voor Christus) een grafrede voor de Atheense strijders die waren gesneuveld in de Korinthische Oorlog, tegen Sparta. Om hun moed te onderstrepen, maakte hij een vergelijking met de geduchte beproevingen die hun voorvaderen in het verleden hadden doorstaan, en als eerste voorbeeld voerde hij de Amazones op.

‘In oude tijden woonden de Amazones, dochters van Ares, bij de rivier Thermodon. Van alle volken in hun deel van de wereld hadden alleen zij ijzeren wapens, en zij waren de eersten van iedereen die paarden bestegen. Dankzij die middelen wisten zij hun onervaren vijanden te overrompelen.’ Tot de Amazones overmoedig werden, verder optrokken, en de Grieken tegenkwamen. Oog in oog met déze tegenstanders bleek ‘hun moed overeen te komen met hun geslacht, en werden ze jammerlijk verslagen’.

De mythe wordt hier opgediend als historisch feit. De grens tussen die twee lag in die tijden sowieso niet zo scherp. Toch zitten er twee details in zijn grafrede die overeenkomen met de huidige archeologische werkelijkheid: ijzeren wapens en bereden paarden.

In 2019, zo’n tweeënhalfduizend jaar nadat Lysias zijn grafrede schreef, presenteerden archeologen een prachtvondst. Niet ver van de noordoostgrens van Oekraïne, in het Russische Ostrogozjky-district, hadden zij een grafheuvel met vier vrouwelijke skeletten onderzocht. De jongste was pas 12 of 13 jaar toen ze stierf, de oudste liep al tegen de 50. In hun graven lagen, behalve damessnuisterijen, meer dan dertig ijzeren pijlpunten, én de grotendeels vergane resten van paardentuig. Een van de vrouwen was zelfs in ruiterpositie begraven.

Veel eerder al werden bij het Oekraïense Certomlyk, ditmaal ten westen van de Dnjepr, zeven graven gevonden met vrouwen, ook weer voorzien van vrouwenspullen én wapens. Maar er was meer. Bij een van hen vertoonde de middelvinger van de rechterhand de sporen van het soort slijtage dat intensief boogschieten met zich meebrengt. En in de schedel van een tweede zat een drievleugelige pijlpunt van brons. De schietrichting volgend, zal zij te paard hebben gezeten toen ze van onderaf in haar wang werd getroffen.

De graven zijn geïdentificeerd als Scythisch. De Scythen waren destijds dan ook de hoofdbewoners van het gebied ten noorden van de Zwarte Zee. Hun voorvaderen waren hier vanuit veel oostelijker gelegen streken naartoe getrokken, en hadden zich vermengd met de plaatselijke bevolking. Ze waren nomaden, en een echt ruitervolk.Grafzuilen in het oosten van Oekraïne.

Alleen al rond de beneden- en middenloop van de Dnjepr ligt het bezaaid met Scythische grafheuvels. En een klein percentage daarvan bevat vrouwelijke strijders. In totaal, de oostelijker gelegen streken meegerekend, zijn er zeker honderd vrouwengraven gevonden, maar hoogstwaarschijnlijk zijn het er meer: vroeger ging men er voetstoots vanuit dat krijgerskeletten mannelijk waren.

Dit waren ze dan, de echte ‘Amazones’. Niet een volk dat louter uit vrouwen bestond, zoals een van de versies van de mythe wilde. Wel maakten ze deel uit van een samenleving waarin ook zij onder de wapenen konden gaan. En hoe weinig we ook van deze krijgsvrouwen weten, hun graven geven toch het een en ander prijs.

De Scythische krijgsvrouwen zijn bijvoorbeeld met dezelfde egards begraven als hun collega’s van mannelijke kunne, en gaan vergezeld van hetzelfde soort serieuze wapentuig. Alleen de damesspulletjes die ze meekregen – spiegels, sieraden, make-up – wijken af. Uit de kwaliteit van die accessoires is af te leiden dat de krijgsvrouwen uit de toplagen van de bevolking stamden.

Maar ook de skeletten zelf vertellen een verhaal. Zo leert de vondst in het Russische Ostrogozjky ons dat vrouwen van uiteenlopende leeftijden een krijgersbestaan leidden, en dat meisjes van rond de 12 jaar al werden getraind in paardrijden en vechttechnieken.

En dan de staat van de skeletten zelf. Enkele jaren geleden werden in Armenië beenderen aangetroffen die van een vrouw bleken te zijn met aan één kant buitengewoon sterke borst- en schouderspieren, zoals je krijgt door intensief en veelvuldig boogschieten. En de dijbenen en bilspieren van deze krijgerin waren buitengewoon sterk, juist zoals is te verwachten van iemand die veel tijd op een paard doorbrengt.

Behalve dat zijn er ook veelzeggende beschadigingen aan de skeletten gevonden. Zoals die ‘Oekraïense’ vrouw die een pijlpunt in de schedel had. En de zojuist genoemde ‘Armeense’ vrouw had een pijlpunt in de knie. Deze verwondingen maken zonneklaar dat deze vrouwen ook echt ten strijde trokken. Misschien, zoals sommigen opperen, om huis en haard te verdedigen als de mannen elders op oorlogspad waren. Maar er is niets dat tegenspreekt dat ze gewoonweg meegingen. Harnas aan, helm op en in galop de vijand tegemoet.

Maar van een gewapend treffen met de Grieken geen enkel spoor. Hoe kwamen die dan bij hun verhalen? Het antwoord ligt eigenlijk voor de hand. Tussen de achtste en vijfde eeuw voor onze jaartelling bouwden de Grieken nogal wat kolonies langs de kusten van de Zwarte Zee, steeds noordelijker naarmate de tijd vorderde. En daar leerden de Griekse kolonisten de Scythen kennen. Ze wisselden spullen en kennis met ze uit, en zo zullen ze ook gehoord hebben over die krijgsvrouwen te paard. Berichten daarover moeten naar hun thuisland zijn gesijpeld, en daar maakten ze er een eigen schepping van, vol fantastische elementen die uiteindelijk meer over de Grieken zelf vertelden dan over de werkelijkheid.

De Griekse geschiedschrijver Diodoros (eerste eeuw voor Christus) heeft opgetekend hoe de Amazone-samenleving er volgens hem uitzag: ‘De vrouwen waren het krijgsvoerende deel van de bevolking, terwijl de mannen nederigheid en een dienende rol was toebedacht.’ Meer specifiek bedienden de mannen het spinnewiel en deden het huishoudelijke werk.

Bij de patriarchale Grieken was dat precies omgekeerd. Vrouwen speelden juist geen enkele rol in het openbare leven en de oorlogsvoering, dat waren mannenzaken. Net als spinnewielen en het huishouden vrouwenzaken waren. Het idee dat er vrouwen bestonden die onder de wapenen gingen, was een ontkenning van die diepgewortelde maatschappelijke ordening.

Tegelijkertijd was het een bron van intense fascinatie. De mythische Amazones waren niet alleen tegenstanders die telkens weer moesten worden verslagen; ze oefenden ook een grote aantrekkingskracht uit. En een van de mooiste Amazone-verhalen brengt die twee aspecten op de meest intieme en tragische manier samen. Dat verhaal, in een verloren gegaan vervolg op de Ilias, beschrijft een gevecht tussen de held Achilles en de Amazone-koningin Penthesileia. Hij brengt haar een fatale slag toe, en zij valt ter aarde: een gewonde Amazone. Terwijl zij ligt te sterven, buigt Achilles zich over haar heen om haar gouden helm te verwijderen. En oog in oog met haar schoonheid wordt hij reddeloos verliefd.

Openingsbeeld: Een gewonde Amazone. Geschilderd door Franz von Stuck, 1905. Bron: Bridgeman Images.