In elk nummer vraagt Alies Pegtel een historicus naar zijn of haar historische sensatie. Naar het moment waarop, zoals Johan Huizinga het formuleerde, heden en verleden lijken samen te vallen. Een gevoel dat vaak onverwacht wordt opgewekt door een document, voorwerp, geluid, geur, locatie of inzicht. Deze maand Margriet van der Heijden over de Russische wis- en natuurkundige Tatiana Afanassjewa. ‘Ik zag haar ineens helder voor me.’
Kent u de historische sensatie, zoals door Johan Huizinga omschreven?
‘Zo’n moment waarop ik dacht: nu valt er een heleboel samen, heb ik weleens ervaren. Dat was aan het begin van mijn onderzoek voor mijn dubbelbiografie Denken is verrukkelijk, over de Oostenrijkse natuurkundige Paul Ehrenfest (1880-1933) en zijn vrouw, de Russische wis- en natuurkundige Tatiana Afanassjewa (1876-1964). Zij woonden vanaf 1912 in Leiden, waar hij een leerstoel had. Hun huis, een groot wit gepleisterd classicistisch pand aan de Witte Rozenstraat 57, had Afanassjewa zelf ontworpen. Het was een trefpunt van beroemde natuur- en wiskundigen en andere geleerden. Hun dochter Galinka Ehrenfest had in de jaren vijftig ook een huis ontworpen, in Gronsveld bij Maastricht. En toen ik daar op een stil weggetje liep met hun kleindochter Tamara, vielen verleden en heden ineens samen.’
Margriet van der Heijden
(1964) is hoogleraar wetenschapscommunicatie aan de TU Eindhoven en docent schrijven en natuurkunde aan het Amsterdam University College. Ze studeerde theoretische natuurkunde in Amsterdam en promoveerde op een onderzoek naar quarks dat ze uitvoerde bij het Europees instituut voor deeltjesfysica, het CERN bij Genève. Vervolgens was ze chef van de wetenschapsredactie van Het Parool en wetenschapsredacteur bij NRC Handelsblad. In 2021 verscheen Denken is verrukkelijk, Het leven van Tatiana Afanassjewa en Paul Ehrenfest. En onlangs: Ongekend. Over vrouwen in de natuurwetenschap die over het hoofd werden gezien.
Hoe was u daar terechtgekomen?
‘Ik had Tamara opgespoord, en was met haar met de trein naar dat Limburgse huis van haar moeder gegaan. Het stond al jaren leeg. Bij binnenkomst herkende ik de vleugel van een beroemde foto van Ehrenfest met zijn beste vriend Albert Einstein. Er stonden ook zes spaanplaten kistjes. Ze zaten vol foto’s, brieven en andere papieren, kriskras door elkaar, sommige een beetje aangevreten door muizen. Zittend op de grond hebben we die doorgekeken. We troffen brieven van Nobelprijswinnaars als Max Planck en econometrist Jan Tinbergen, foto’s van Niels en Margarethe Bohr, en bijvoorbeeld de brief die Albert Einstein aan Afanassjewa schreef na de zelfmoord van Ehrenfest in 1933.’
Een historische schatkist, de droom van iedere biograaf.
‘Ja, maar eigenlijk ben ik deeltjesfysicus. Voor mij was het dus allemaal nieuw. Ik had nooit eerder aan zo’n historisch project gewerkt. Anderen moesten mij uitleggen hoe een archief werkt.’
Maar u struikelde bij wijze van spreken over de geschiedenis.
‘Ja, maar het was ook een traumatische familiehistorie, met veel verdriet. Dat gaf me gemengde gevoelens. Ik dacht meteen: deze papieren moeten bewaard blijven, maar ik voelde me ook een beetje een voyeur.’
Gaf het een wending aan uw onderzoek?
‘Ja. Daarvóór was het moeilijk om me een beeld van Afanassjewa te vormen. Over Ehrenfest is veel geschreven. Over Afanassjewa veel minder. Haar “deel” in het Ehrenfest-archief in Leiden was nog niet goed geordend. En in een stripboek dat in die tijd over Ehrenfest werd gemaakt, is hij charismatisch, briljant en geestig, terwijl zij enkel wat rondloopt in een witte blouse en met piekhaar. Ze werd ook vaak omschreven als streng. Ehrenfest leed aan depressies. Er is wel gesuggereerd dat zij hem niet voldoende heeft gesteund omdat ze in de jaren twintig lange periodes in de toenmalige Sovjet-Unie verbleef, waar ze wiskundedidactiek doceerde aan universiteiten. Ze was begaafd. Maar in Nederland mocht ze als gehuwde vrouw niet aan een universiteit werken of lesgeven. In mijn nieuwe bundel, Ongekend, over vrouwen in de natuurwetenschappen, laat ik trouwens zien hoe fnuikend dat ook voor anderen is geweest.’
Tatiana Afanassjewa was een autonome, vrijgevochten persoonlijkheid?
‘Ze was een heel sterke vrouw. Dat ontdekte ik ’s middags toen ik met haar kleindochter op dat weggetje wandelde. Tamara vertelde dat ze zich nog precies herinnerde hoe ze hier als kind een keer met wat familie had gelopen. Haar oma was plots blijven staan, haar gezicht naar de beboste heuvels, haar voeten iets uit elkaar, handen op de rug en kin ietsje omhoog. Kaarsrecht, zoals ze had geleerd op de meisjesschool in Sint-Petersburg. “Hier is het zo mooi,” had ze gezegd. “Ik blijf hier nog even.” Tamara deed haar ter plekke na. En ik zag haar ineens helder voor me.’
Een historische sensatie?
‘Ik begreep: wat een sterke vrouw. Ondanks alle ellende die ze had meegemaakt kon ze als tachtiger genieten van natuurschoon. Ze was geen navelstaarder. Ze hield van bomen, van haar tuin, van wis- en meetkunde. Ze zocht in de wereld ankers buiten zichzelf, ze bleef oog houden voor het mooie.’
