Nazipropaganda moest tegenslagen overschreeuwen

De Duitse minister Joseph Goebbels had de naam dat hij een communicatiegenie was. Maar Peter Longerich laat zien dat zijn opgeklopte propaganda eerder een teken van zwakte dan van kracht was.    

Om aan te tonen hoe grotesk de Duitse propaganda in de Tweede Wereldoorlog was, wordt vaak een filmfragment van Joseph Goebbels getoond. Goebbels die, staand achter een gigantisch podium in het Berlijnse Sportpalast, een massa toebrult: ‘Wollt ihr den totalen Krieg?’ Waarna die massa opspringt, de Hitler-groet brengt en terug brult: ’Ja! Ja!’ Volgens de gerenommeerde Duitse historicus Peter Longerich wordt deze rede gezien als een van de meest huiveringwekkende en effectieve retorische optredens in de twintigste eeuw. Maar hij stelt zich tevens de vraag of dat wel terecht is. Huiveringwekkend zijn zeker de beelden van de manier waarop een hysterische menigte kan worden opgezweept tot een nietsontziende opoffering voor de oorlogsinspanning en om ‘het Jodendom volledig en radicaal te elimineren’.   

Maar was datzelfde volk daartoe ook bereid na afloop van de rede? Gold dat tevens voor het radioluisterend publiek dat thuis zat en de beelden niet zag? Dat hoorde op 18 februari 1943 een rede van bijna twee uur die leek op de toespraak die Goebbels op 31 januari bij de viering van de Machtübernahme had gehouden. En die paste de strategie van het nazibewind om tegenslagen in de oorlog te verdoezelen en de Duitsers gemotiveerd te houden voor acceptatie van drastische maatregelen. Daarbij waren heel concrete en ook zeer omstreden zaken, zoals de arbeidsplicht voor vrouwen, de sluiting van dure horeca- en amusementsgelegenheden en de mobilisatie van ongetrainde mannen voor de veldslagen tegen het Rode leger. 

Longerich is bij uitstek de man om licht te werpen op deze oorlogsgeschiedenis. Hij publiceerde onnoemelijk veel over het nationaal-socialisme, waaronder biografieën van Hitler, Himmler en Goebbels en studies over de publieke opinie in Duitsland tijdens de oorlog. Het belangrijkste kenmerk van dat werk komt ook in deze nieuwe studie naar voren: hij stelt vragen over wat velen vanzelfsprekend vinden en zoekt antwoorden op grond van diepgaand bronnenonderzoek.  

In drie delen bouwt Longerich zijn zorgvuldige betoog op: de voorgeschiedenis en achtergrond van de rede, een uitvoerig becommentarieerd verslag van de rede zelf en een beschouwing over de gevolgen. En dan valt de mythe van een effectieve propaganda-inspanning stelselmatig in duigen. Want effectief is propaganda pas als die er niet duimendik bovenop ligt. Is dat wel het geval dan is het eerder een machteloos teken dan een signaal van kracht. Dat is goed om in gedachten te houden als Poetin tijdens een geregisseerde manifestatie weer eens verklaart dat de overwinning nabij is. 

Openingsafbeelding: Goebbels in het Sportpalast, 18 februari 1943. Bron: Getty Images.