Xi Jinping gebruikt het verleden, net als de Chinese keizers die hem voorgingen

De Chinese president Xi Jinping wijst graag op het lange verleden van zijn land. Dat heeft moeilijke periodes gekend, maar zou zijn herrezen onder leiding van de Communistische Partij. ‘Volgens Xi zal China weer het land zijn dat het vroeger was,’ zegt historicus en geopolitiek analist Frans-Paul van der Putten. Over dit streven schreef hij De wederopstanding van China.  

De fascinatie van Frans-Paul van der Putten voor China gaat ver terug. In 1991 reisde hij voor het eerst door het land dat hem sindsdien niet meer heeft losgelaten. Tijdens zijn studie specialiseerde Van der Putten zich in de geschiedenis van het Europese imperialisme in Azië. Hij stond als China-onderzoeker aan de wieg én aan het hoofd van het Clingendael China Centre. En tegenwoordig is hij een veelgevraagd zelfstandig geopolitiek analist, want iedereen wil weten welke koers president Xi Jinping gaat varen met de Volksrepubliek.  

Van der Putten kijkt daarbij ook nadrukkelijk naar het verleden, net als de Chinezen zelf. ‘Als je het Chinese perspectief wil begrijpen, moet je nagaan hoe zij naar de wereld én naar zichzelf kijken.’ Met die ogen aanschouwde Van der Putten de grote militaire parade die in september plaatsvond in Beijing ter ere van de tachtigste verjaardag van de overwinning in de Tweede Wereldoorlog. Die werd pas voor de tweede keer zo groot gevierd. 

‘Dit soort parades zijn bedoeld om de hechte band tussen het leger en de communistische partij te demonstreren en de legitimiteit van het politieke systeem te versterken. Normaal gesproken werden ze om de tien jaar gehouden om de overwinning van de Communistische Partij op de Nationalisten van Chiang Kai-shek in 1949 te herdenken. Maar kennelijk is alleen de triomf in de Chinese Burgeroorlog niet meer genoeg. Dus daarom is de overwinning in 1945 op de imperialistische machten, vertegenwoordigd door het Keizerrijk Japan, ernaast gezet. De Chinezen besteden nu minder aandacht aan de verdeeldheid tussen communisten en nationalisten. Het verhaal is inmiddels dat héél China verenigd vocht in de Tweede Wereldoorlog; ook de vele gesneuvelde Nationalistische soldaten worden meegeteld. Het wordt echt neergezet als een Chinese overwinning. Net zoals de partij nu ook de hele geschiedenis van voor 1949 trots uitvent – Xi Jinping heeft het altijd over vijfduizend jaar – met al het mooie en imposante dat China te bieden had. Het is ook een uiting van groeiend zelfvertrouwen.’ 

Het keizerlijke China was een grootmacht, maar werd in de negentiende eeuw verslagen door de imperialistische buitenlandse mogendheden. In uw boek spreekt u van de ‘wederopstanding’ van China. Het land heeft terug wat het was kwijtgeraakt. 

‘De Communistische Partij gebruikt de geschiedenis om de eigen rol te benadrukken: het is in het verleden fout gegaan omdat China zwak was. En als je zwak bent komen buitenlandse mogendheden misbruik van jou maken. Er is altijd wel een ander groot land dat iets van je wil. Vroeger waren dat de Britten, daarna de Japanners en nu de Amerikanen.  

Om niet zwak te zijn, heb je een aantal dingen nodig. Het eerste is nationale eenheid. Het land moet bij elkaar blijven. Daarom past volgens de huidige machthebbers één nationale partij die de belangen van iedereen in het land vertegenwoordigt het beste bij China. Die partij zorgt voor een sterk leger, dat kan beschikken over geavanceerde technologie, en een sterke economie om het allemaal te bekostigen. Het oude politieke systeem van het keizerrijk kon dat niet. De versplintering na de Chinese Revolutie van 1911 met allemaal krijgsheren was helemaal funest. De Nationalisten die daarna kwamen hadden het ook niet goed voor elkaar. Alleen de Communistische Partij heeft naar eigen zeggen het juiste antwoord op de uitdagingen waar China voor staat. 

Het verleden wordt steeds weer gebruikt om dat te benadrukken. Als je dan al die tanks en militairen voorbij ziet marcheren tijdens zo’n parade in Beijing, dan is de boodschap ook: buitenlandse mogendheden zullen China nooit meer vernederen.’ 

Voelen de Chinezen dat ook zo? 

‘De oervorm van het verhaal is dat China veel in zijn mars heeft en weer het land zal zijn dat het vroeger altijd al was. Dat is wat Xi Jinping vertelt en dat slaat zeker aan. Niet omdat mensen de Communistische Partij zo fantastisch vinden, het is ook geen typisch communistisch verhaal. Maar er is een breed levende gedachte dat er gewoon één leidende actor moet zijn die de boel bij elkaar houdt en het land naar een mooie toekomst leidt. Wie dat is, maakt niet uit.’ 

Het is dus geen nieuw verhaal? 

‘Nee, het wordt al langer gebruikt. De grote contouren gaan terug tot in de negentiende eeuw. Het is een nationalistisch verhaal, dat de communisten hebben overgenomen om er hun eigen hoofdrol in te schrijven. Xi Jinping kwam met de heroïsche rol van China in de Tweede Wereldoorlog. En zijn voorganger Hu Jintao wees al op de erfenis van de filosoof Confucius.  

Het is hetzelfde verhaal, dat steeds wordt aangepast, want het is niet zo dat de communisten sinds 1949 relaxed aan de macht zijn. Er is sprake van een permanente machtsstrijd, dus er moeten steeds opnieuw dingen worden benadrukt of gelegitimeerd. Of juist niet. In de jaren tachtig lag er minder nadruk op de vijandschap met Japan, want dat land droeg op dat moment veel bij aan de economische modernisering van China. Maar nadat het studentenprotest op het Plein van de Hemelse Vrede in 1989 was neergeslagen, werd het belangrijk om nationalistische sentimenten te stimuleren ter bevordering van de eenheid. Een vijandbeeld is daarvoor een beproefd middel. Daarom werd vanaf toen de kwaadaardigheid van de Japanners tijdens de Tweede Wereldoorlog benadrukt.’ 

Tegelijkertijd heeft Xi Jinping zich uitgesproken tegen ‘historisch nihilisme’. Hij wil dat het juiste beeld van het verleden wordt neergezet. 

‘Dat is een lange traditie in China, die teruggaat tot de Han-dynastie. Elke dynastie schrijft de geschiedenis van de voorgaande. Elke nieuwe keizer gaf opdracht om een nieuw geschiedverhaal te schrijven, waarvan de afloop onvermijdelijk, logisch en juist is: de voorgaande dynastie heeft plaats moeten maken voor een nieuwe. Zo werd de breuk gelegitimeerd. Geschiedenis was en is in China een belangrijk politiek instrument.’ 

Waarom zien de Chinezen overeenkomsten tussen de Opiumoorlogen en de handelsoorlogen die de Amerikaanse president Donald Trump startte? 

‘In China heerst de diepe overtuiging dat het een te aantrekkelijk land is en dat grote mogendheden het daarom niet met rust kunnen laten. China heeft nu eenmaal grote productiecapaciteit en een gigantische consumentenmarkt. De Eerste Opiumoorlog begon omdat het Verenigd Koninkrijk de Chinese markt nodig had. De Britten haalden heel veel thee en porselein uit China en wilden het tekort op hun handelsbalans compenseren. Met geweld dwongen ze de Chinezen Britse opium te importeren. Dat is een duidelijke parallel met Trump die de scheve handelsbalans wil corrigeren met tarieven. De Britten gebruikten meteen militaire druk en de Amerikanen doen dat nu wat indirecter.’ 

China kiest er ook voor om de confrontatie aan te gaan met de VS. 

‘Het historische traject van China als geopolitieke actor bestaat uit drie fases. De eerste fase was: China herenigen en de koloniale invloed naar buiten werken. Eind jaren veertig was dat gerealiseerd en volgde de tweede fase: China moest zich in de buitenwereld staande houden én zich ontwikkelen. Voorzichtigheid was geboden, want de Volksrepubliek was nog niet sterk genoeg om op het niveau van de VS en de Sovjet-Unie mee te doen. Dus China vermeed een confrontatie.  

Nu zit het land in de derde fase, die begon in 2009. Voor die tijd waren de Amerikanen met andere dingen bezig – eerst met de Sovjet-Unie en daarna met het Midden-Oosten en de War on Terror. Maar vanaf 2009 richtte Washington de blik steeds nadrukkelijker op Beijing, dat zich juist zelfbewuster is gaan gedragen. De VS en China richtten zich sindsdien steeds meer op een potentiële confrontatie en gingen op steeds meer deelgebieden – militair, technologisch, economisch – direct de rivaliteit aan.’ 

Tegelijkertijd trekken de Amerikanen zich onder Trump terug uit de naoorlogse wereldorde die ze zelf hebben vormgegeven. Zou je kunnen zeggen dat China de wereld in de schoot krijgt geworpen? 

‘Nee, zeker niet! Omdat ik niet verwacht dat de Amerikanen zich zo ver terugtrekken. Ze doen een stapje terug, maar niet meer dan nodig is. Dus ik denk niet dat de weg openligt voor Chinees wereldleiderschap. Ik denk ook niet dat India, Japan, Rusland en andere machtige spelers daarop zitten te wachten.’ 

Wil China eigenlijk wel de plek van de VS als politieman van de wereld innemen? 

‘Het simpele antwoord is “nee”, maar het is ingewikkelder dan dat. Kijk naar de VS. Tot aan de Tweede Wereldoorlog ambieerden die dat ook niet. De Amerikanen wilden hun economische macht wel uitbreiden en op afstand invloed uitoefenen op de machtsverhoudingen, maar daar geen actieve rol in spelen. Laat staan de politieman van de wereld worden. 

Maar dat is daarna wel heel snel gebeurd. Als die weg ook open zou liggen voor China, zou het moeilijk zijn om zo’n ontwikkeling tegen te houden. Dan wordt het land in feite in zo’n rol getrokken. En vergeet niet dat de Amerikanen verrassend snel van gedachten veranderden; ze zagen ook de mogelijkheden van hun nieuwe positie als wereldleider. 

Op dit moment wil China de plaats van de VS niet innemen. Sterker nog, ik denk dat het prima kan leven met een wereld waarin het juist niet de politieman van de wereld is. Het past ook wel bij China om niet zo machtig te worden. En dat heeft te maken met dat historische verhaal van de wederopstanding. Wereldleiderschap zit daar tot nu toe niet in. Centraal staat dat China veilig moet zijn.’ 

Wat kan of moet de Europese Unie met dit beeld van de geschiedenis? 

‘De Europese Unie moet vooral zien wat China is en wat het niet is. Het is belangrijk om te weten dat China geen acute dreiging voor ons is. En dat we China nodig hebben. Wanneer wij een antwoord willen hebben op de wijze waarop Rusland en de VS opereren, dan hebben we China nodig als tegenwicht. Dat geeft ons meer ruimte om een eigen geopolitieke koers te varen.’ 

Tegelijkertijd schrijft u dat we economisch minder afhankelijk moeten worden van China. 

‘Inderdaad. De speelruimte die de Europese Unie heeft ten opzichte van China is heel beperkt. Maar die moeten we wel zoveel mogelijk gebruiken. Bijvoorbeeld door soms “nee” te zeggen tegen Amerika. De Nederlandse chipmachinefabrikant ASML is een goed voorbeeld. Als het aan de Amerikaanse regering ligt, wordt in Washington precies bepaald wat ASML verkoopt in China en heeft Den Haag daar helemaal niets over te zeggen. Op technologisch gebied moet je natuurlijk niet alle geheimen overdragen en ook niet te veel afhankelijk worden van China als leverancier. Maar daar komt een bredere geopolitieke context bij. Het Nederlandse Chinabeleid moet niet alleen zoeken naar een goede balans, maar ook het vermogen verdedigen om die zelf bij te kunnen stellen.’  

Wat als de rivaliteit tussen de VS en China uit de hand loopt? 

‘Als er een oorlog tussen Amerika en China komt, dan zou dat rampzalig voor Europa zijn. Maar ik denk dat die twee landen dat kunnen voorkomen. De kans daarop is groter geworden sinds Trump opnieuw president is. Hoewel het daar soms niet op lijkt, beweegt de VS zich nu richting een stabielere relatie met China. Niet op korte termijn, maar op langere termijn. Dan zouden de Amerikanen en Chinezen een soort herenakkoord kunnen sluiten. Dat roept dan wel weer nieuwe problemen op, want wij Europeanen zouden geen onderdeel zijn van dat akkoord.’ 

De Europeanen waren ook ooit grote mogendheden. Kunnen we lessen trekken uit de geschiedenis van China? 

‘Zitten wij in een soortgelijke positie als China ten tijde van de Eerste Opiumoorlog? Ik vind dat een goede vraag; Europa kan veel leren van China. In het midden van de negentiende eeuw was China economisch aantrekkelijk, maar geopolitiek zwak. Voor de Europese Unie van vandaag geldt dat ook. 

Net als Japan begreep China vrij snel dat het een modern leger nodig had en dat daarvoor moderne technologie nodig was. Maar de Japanners richtten tijdens de zogeheten Meiji-restauratie meteen hun hele politieke systeem en hun hele samenleving opnieuw in. China probeerde een kortere route te vinden: het land importeerde wapens en technologie, maar liet alles verder zoals het was. Pas later begrepen de Chinezen dat het niet werkte en dat ze hun samenleving ingrijpend moesten veranderen. Toen kreeg je dus de Chinese revolutie, waarin alles nog radicaler veranderde dan in Japan. 

Het bewustzijn dat er echt dingen moeten veranderen om de geopolitieke veiligheid van Europa te herstellen is er nu gewoon niet. China heeft veel tijd nodig gehad en ook heel veel schade opgelopen om tot dat besef te komen. Wat Europa zou kunnen leren is om proactief al veel radicaler te denken over oplossingen. Het proces van Europese integratie was stilgevallen omdat er heel veel interne tegenstand is ontstaan. Vanwege de oorlog in Oekraïne is dat proces nu weer een beetje op gang gekomen. Maar vanuit geopolitiek perspectief is de les van China dat Europa dat heel snel voor elkaar moet zien te krijgen. Ik denk dat het onvermijdelijk is dat het gaspedaal geleidelijk steeds verder wordt ingetrapt, maar het moet nu al veel harder gaan.’