Rusland reikt de hand naar een oude vijand, de Taliban

Eind jaren 1970 bemoeit Moskou zich ook al met Afghanistan, wanneer daar het communistische regime wankelt. De Sovjet-Unie doet een poging de machthebbers in het zadel te houden. In december 1979 trekt de oorlogsmachine via de zuidelijke Centraal-Aziatische Sovjetrepublieken de grens met Afghanistan over. Binnen enkele weken bevinden zich 85.000 militairen van het Sovjetleger op Afghaans grondgebied.

Het Kremlin is bang dat de val van de communisten leidt tot een islamitische machtsovername in Kabul. Dat scenario heeft zich eerder dat jaar in buurland Iran voltrokken met de komst van de Ayatollah. Ook Pakistan vaart een steeds strengere islamitische koers. Volgens Moskou kunnen deze bewegingen overslaan naar de overwegend islamitische Sovjetrepublieken in Centraal-Azië.

Verenigd onder de naam moedjahedien vechten verschillende islamitische groepen hard terug. Gesteund met Amerikaanse wapens en dollars weten zij na tien jaar strijd het Sovjetleger te stoppen. In 1989 trekt Michail Gorbatsjov de troepen terug.

Afghanistan blijft verscheurd en in chaos achter. De moedjahedien vallen uiteen en er volgt een burgeroorlog tussen rivaliserende krijgsheren. In deze strijd wint een fundamentalistisch islamitische groepering aan invloed. Zo ontstaat uit de brokstukken van de Afghaanse Oorlog rond 1994 in Kandahar de Taliban. De beweging bestaat uit studenten van madrassa’s (koranscholen) in het Afghaans-Pakistaanse grensgebied.

Aanvankelijk is de Taliban klein en slecht bewapend. Toch weet oprichter en leider Moellah Omar militaire successen te behalen. Dat komt door de hang naar orde en veiligheid onder de burgerbevolking na jaren van oorlog. In 1996 trekt de Taliban Kabul binnen en roept het Islamitisch Emiraat Afghanistan uit. Het is het begin van een meedogenloos extremistisch regime.

Ook de Sovjet-Unie vervalt in chaos en valt in 1991 uiteen in vijftien soevereine staten. Dit proces verloopt relatief vreedzaam voor de wijlen volwaardige Sovjetrepublieken. Maar niet voor Tsjetsjenië, een kleine deelrepubliek in de Noordelijke Kaukasus. De bevolking is overwegend islamitisch. Precies daarop zou Moskou later zijn aandacht richten.

Tijdens de Afghaanse Burgeroorlog (1989-2001) bestrijden islamitische groeperingen elkaar met guerrillatechnieken. De Tsjetsjeense commandant Sjamil Basajev reist naar trainingskampen in Pakistan en Afghanistan om zich voor te bereiden op de strijd voor Tsjetsjeense onafhankelijkheid. President Dzjochar Doedajev ziet in Basajev een belangrijke militaire leider.

Voor de seculier-nationalistische Doedajev staat de islam in dienst van het Tsjetsjeense nationale bewustzijn. Hij heeft de Tsjetsjeense onafhankelijkheid uitgeroepen, maar die wordt door zowel Rusland als de Verenigde Naties niet erkend. Rusland vindt de Tsjetsjeense onafhankelijkheid onaanvaardbaar, uit angst voor meer onafhankelijkheidsbewegingen. Een bloedige strijd laait op. In 1994 begint met een Russische invasie de Eerste Tsjetsjeense Oorlog. Basajev brengt de technieken die hij in Afghanistan heeft geleerd snel in de praktijk en ontpopt zich tot de belangrijkste opstandleider.

De overwegend gematigd islamitische Tsjetsjenen winnen de oorlog in 1996, waarna het de facto onafhankelijke republiekje kan blijven bestaan. Het is een grote nederlaag voor Rusland, dat kampt met een hoge werkloosheid en een zwakke economie. Ook de Tsjetsjeense economie is na de oorlog zwak. Dat vormt een voedingsbodem voor verdeeldheid en radicalisering. Na de dood van president Doedajev bij een Russische aanval, volgt de radicalere Zelimchan Jandarbiejev hem kort op. Maar in 1997 kiest de bevolking voor een gematigde koers. De seculiere nationalist Aslan Maschadov wint de verkiezingen. Radicalere groepen delven het onderspit, maar winnen aan invloed.

De vernedering van de Eerste Tsjetsjeense Oorlog is in het Kremlin nog niet vergeten en echt rustig wordt het in Tsjetsjenië nooit. Moskou zinspeelt op een nieuwe oorlog. Dan valt de geradicaliseerde Basajev in augustus 1999 de naburige republiek Dagestan binnen.

In diezelfde tijd ontploffen er bommen in flatgebouwen in meerdere Russische steden, waaronder Moskou. Ongeveer 350 mensen komen om, de daadwerkelijke toedracht wordt nooit opgehelderd. Het Kremlin kijkt naar Tsjetsjenië en ziet een reden tot oorlog. Inmiddels is Vladimir Poetin als president geïnstalleerd. Hij zoekt een legitimering voor deze oorlog. Volgens een zorgvuldig vormgegeven verhaal voert Rusland vanaf nu geen strijd tegen een onafhankelijkheidsbeweging, maar tegen de radicale islam. Uit alle macht zoekt Moskou verbanden tussen Tsjetsjeense strijders en de inmiddels gevestigde jihadistische Taliban.

Basajev werd bij de aanval op Dagestan werd gesteund door fundamentalistische Arabische strijders, onder aanvoering van de Saoediër Ibn al-Chattab. Maar Moskou spreekt juist over de aanwezigheid van grote aantallen Afghaanse strijders. Hard bewijs blijft uit.

Het verhaal van Moskou wordt gesterkt door het bezoek van de Tsjetsjeense radicale ex-president Zelimchan Jandarbiejev aan Afghanistan en Pakistan in 2000. Hij handelt echter op eigen initiatief en niet namens de officiële regering van Aslan Maschadov, die de banden met het Westen en het Kremlin juist wil aanhalen.

Kort na het bezoek van Jandarbiejev aan Afghanistan erkent de Taliban Tsjetsjenië. Dat is koren op de molen van Moskou. De Russen kunnen de Tsjetsjeense nu framen als onderdeel van internationaal islamitisch terrorisme en als samenwerking met de Taliban.

Poetin zet de oorlog in om zijn populariteit te vergroten en zijn macht te consolideren. Tegelijkertijd worden de Verenigde Staten, de voormalige Russische aartsvijand, op 11 september 2001 in het hart getroffen door internationaal islamitisch terrorisme. Als een van de eersten belt Poetin zijn Amerikaanse ambtsgenoot om steun te betuigen en hulp te bieden. Rusland is bereid zijn luchtruim open te stellen voor Amerikaanse humanitaire vluchten. Ook wil het inlichtingen delen over de Taliban.

Volgens de Amerikanen biedt de Taliban bescherming aan hoofdverdachte Osama bin Laden en weigeren zij hem uit te leveren. Op 7 oktober 2001 vallen de VS Afghanistan binnen en na 62 dagen stort het Talibanregime in. De leiding wijkt uit naar Pakistan, de Amerikanen blijven in Afghanistan.

Uit angst voor islamitisch terreur steunt Rusland de Amerikaanse aanwezigheid. Het land tolereert de operaties van de VS en zijn bondgenoten. Want stabiliteit aan de zuidgrens in Centraal-Azië heeft voor de Russen hoge prioriteit. In 2003 zet Moskou de Taliban op de terreurlijst.

Tijdens de Tweede Tsjetsjeense Oorlog neemt de islamistische radicalisering toe. Moskou gebruikt dit om zich te profileren als bastion tegen extremistische stromingen die door buitenlandse partijen als Saoedi-Arabië worden gesteund. Na de val van Grozny in februari 2000, stelt Moskou de Kremlinloyalist Akhmad Kadyrov aan om dit beleid uit te voeren.

Nadat Kadyrov in 2004 omkomt bij een aanslag volgt zijn zoon Ramzan hem op. Hij voert een versie van de islam die orthodox genoeg is voor de lokale bevolking, maar toelaatbaar voor de Russische staat. Zo weet Moskou een vorm van stabiliteit te creëren. In 2009 komt er aan einde aan de Tweede Tsjetsjeense Oorlog.

Niet lang na de oorlog komt Islamitische Staat op, in de nasleep van de Arabische Lente van 2011. Rusland mengt zich op verzoek van president Bashar al-Assad in 2015 in Syrië in de strijd tegen IS. Hiermee nestelt Rusland zich diep in een slepend conflict. Nadat de tereurcellen van IS grondgebied verliezen in Irak en Syrië, wijken ze uit naar onder meer Tadzjikistan, Oezbekistan en Afghanistan. In die regio ronselen ze actief strijders. Uiteindelijk vestigt de groepering zich onder de naam Islamitische Staat Khorasan Provincie (ISKP) in Afghanistan.

Rusland lijkt geen antwoord te hebben op deze internationale jihadistische netwerken. Maar wanneer Amerikaanse troepen in augustus 2021 chaotisch uit Afghanistan vertrekken, ziet Moskou een kans. De Taliban beoogt in tegenstelling tot IS alleen binnen Afghanistan zijn macht te vestigen en niet in andere landen in de regio, zoals Tadzjikistan of Oezbekistan.

Terwijl de VS en zijn bondgenoten hun ambassades evacueren, beweegt Moskou zich opvallend soepel in de richting van de nieuwe machthebbers. Al snel hijsen die de vlag van het Emiraat boven Kabul. Als een van de weinige landen houdt Rusland zijn ambassade open. Binnen twee dagen heeft de Russische ambassadeur een ontmoeting met een afgevaardigde van de Taliban.

De Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov draait niet met Moskou mee, waarschijnlijk vanwege de erkenning van Tsjetsjeense onafhankelijkheid door de Taliban in 2000. Hij noemt de opkomst van de Taliban juist een ‘Amerikaans project’ dat een bedreiging voor Rusland vormt en roept zowel Rusland als Centraal-Aziatische landen op hun grenzen te versterken.

De Russische angst voor IS blijkt niet ongegrond. Op 22 maart 2024 bestormen in een voorstad van Moskou zwaarbewapende mannen de Crocus City concerthal. Het publiek, dat zich opmaakt voor een optreden van de rockband Piknik, zit als ratten in de val. Gericht schieten de mannen door de zaal, er volgen explosies. 145 mensen overleven de aanslag niet. Er vallen meer dan 550 gewonden. Vier Tadzjieken worden opgepakt. ISKP eist de aanslag al snel op.

De Taliban ziet ISKP als een bedreiging van hun macht binnen Afghanistan en vanaf dan gaan de ontwikkelingen snel. Het Russische staatspersbureau TASS spreekt in zijn berichten over de Taliban niet langer over ‘terroristisch’, maar over ‘radicaal’. Steeds vaker bezoeken Talibandelegaties Rusland en in april 2024 verdwijnt de terreurorganisatie na ruim 20 jaar van de terreurlijst. Het is de laatste stap voor de erkenning van het Islamitisch Emiraat van Afghanistan, die op 3 juli 2025 volgt.