Deze voorloper van AI nam designers werk uit handen

Hana volgde een opleiding tot ornamentist aan de Amsterdamse Kunstnijverheidsschool Quellinus, waar hij onder meer les kreeg van de beroemde architect H.P. Berlage. Na zijn opleiding verdiende hij de kost als grafisch ontwerper, docent, kunstschilder en publicist over moderne kunstnijverheid. Het waren jaren dat mechanische innovatie een enorme impact had op het dagelijks leven. De fiets, het motorrijwiel en de auto mechaniseerden het persoonlijk vervoer. De wringer, naaimachine en kuipwasmachine het huishouden. De grammofoon en het draaiorgel de muziek. De telefoon en typemachine het kantoor. De elektromotor de industrie. Het pantservoertuig en machinegeweer de oorlog. Hana’s meest visionaire initiatieven waren doortrokken van deze tijdgeest van ‘machinalisme’, zoals hij het zelf noemde.

Hana verkeerde in kringen van de toonaangevende kunstenaars en architecten van zijn tijd. Piet Mondriaan was korte tijd zijn buurman in het kunstenaarsdorp Laren. Hana publiceerde regelmatig artikelen over Mondriaan, waarin hij het – tegen alle stormen van kritiek – opnam voor de kunstenaar. Toch hadden de twee leeftijdgenoten een totaal verschillende visie op de kunst en vormgeving van de toekomst. Terwijl Mondriaan en zijn geestverwanten van De Stijl, van het Bauhaus en de Russische abstracte kunst de ornamentiek wilden afschaffen, wilde Hana de ornamentiek mechaniseren.

Hana vond dat er een einde moest komen aan de weerzin van kunstenaars tegen machines. Hij wilde aantonen dat machines heel goed in te zetten waren binnen een ontwerpproces. In 1902 ontwikkelde hij de eerste versie van de ornamentmachine. Pas jaren later achtte hij de tijd rijp om met zijn machine naar buiten te treden. Vooral, nadat hij in 1914 had gelezen dat de Duitse uitvinder en fotograaf Erwin Quedenfeldt aan een apparaat werkte waarmee langs fotomechanische weg ornamenten werden gemaakt. Kort daarop demonstreerde hij zijn ornamentmachine aan de bevriende kunstenaar Rik Roland Holst en de meubelontwerper Willem Penaat.

De precieze werking van het Hana’s toestel zal waarschijnlijk altijd in nevelen gehuld blijven. We zullen het moeten doen met de beschrijving door Hana’s vriend, de jonge schrijver Victor E. van Vriesland: ‘Een bewegend stelsel van lenzen, spiegels en prisma’s die in oneindige hoeveelheid en oneindige combinaties gekleurde, streng geometrische ornamenten mechanisch ontwierp en op een doek projecteerde.’ Of met de getuigenis van Hana’s kleindochter Liesbeth, die zich in 2009 de ornamentmachine herinnerde als een donkere rechthoekige kist, waar zij als kind af en toe in mocht kijken. ‘Als je aan een bepaald mechaniek draaide, zag je allerlei verlichte, kleurige, geometrische figuren ontstaan die door verder draaien in elkaar overliepen waardoor er steeds een nieuw patroon ontstond. Heel fascinerend.’

Journalisten die de demonstratie hadden bijgewoond toonden zich enthousiast over de beelden die Hana’s machine genereerde. De Telegraaf brak zich het hoofd over de dilemma’s die de uitvinding met zich meebracht: ‘Is het mogelijk ornamenten langs mechanischen weg ontstaan te gebruiken voor kunstdoeleinden? “Waarom niet?” is de wedervraag van velen.’  Waarop de  anonieme journalist in de huid kruipt van die voorstanders: ‘De beweeglijke schoonheid die Hana op het projectie-doek toovert, het opkomen van de rijkste ornament-elementen, het verschieten van de fijnste gevarieerde kleuren, heeft hen dermate bekoord, dat zij gaarne vergeten hoe die schoonheid ontstond.’ Dan stelt de krant zich de vraag: ‘Is er een tegenspraak in de combinatie van de begrippen “toestel” en “denken”? Het mag zijn. Maar dikwijls vergeten wij die. En Hana’s “machine” boeit en fascineert ons soms als een levend wezen.’

Het spreekt voor zich dat Hana’s ornamentmachine van 1916 technisch gezien meer weg had van een hightech-caleidoscoop dan van een computer. Toch is het frappant dat Hana zelf, kort voor zijn dood, verwantschap zag. In een brief uit 1949 aan architect Ko Oud liet Hana zijn oude vriend weten dat hij werkte aan een ‘nieuwe ornamentmachine’. Die beschreef hij in een latere brief aan Oud, uit 1951, als ‘een interessante uitvinding, op bescheiden schaal verwant aan de Amerikaanse denkmachines.’

De woordcombinatie ‘denkende machine’ dook in de eerste helft van de twintigste eeuw al op voor de steeds geavanceerdere rekenmachines. Zo gebruikte De Telegraaf  die typering in 1931 voor de ‘differentiaalanalysator’ van de Amerikaanse computerpionier Vannevar Bush. Die reusachtige elektromechanische rekenmachine kon bijvoorbeeld worden gebruikt om de kogelbaan van munitie te berekenen. Rond 1950 werd het woord ‘denkmachine’ gebruikt voor de eerste generatie elektronische computers. Maar het dook in de jaren vijftig ook op in krantenberichtjes over computergeleerde Norbert Wiener, die als grondlegger van de cybernetica als eerste de mogelijkheid had opgeworpen om machines intelligentie te laten simuleren.

Over Hana’s ‘nieuwe ornamentmachine’ is niet meer bekend dan dat die ene regel in zijn brief aan Oud. En daarmee blijft die uitvinding een nog groter mysterie dan zijn machine van 1916.