De erewacht inspecteren, urenlang aanzitten aan banketten en zwaaien tijdens rijtoeren. Het bezoek van een bevriend staatshoofd kent veel vaste onderdelen. Lastig wordt het vooral als het volk begint te rellen.
Verwant staatshoofd
Keizer Wilhelm II (1891 en 1907)
Op 1 juli 1891 meerde het jacht de SS Hohenzollern aan in Amsterdam om de Duitse keizer Wilhelm II en keizerin Augusta Victoria af te zetten voor een driedaags bezoek aan Nederland. De nog geen jaar eerder overleden koning Willem III was geen man van staatsbezoeken. Maar regentes Emma, de tienjarige koningin Wilhelmina en hun onderdanen bereidden het staatshoofd van de oosterburen een warm welkom. Die toonde zich van zijn meest innemende kant en benadrukte graag dat ook hij een prins van Oranje en nakomeling van Willem de Zwijger was.
In 1907 kwam de Duitse keizer nog eens naar Nederland. De internationale spanningen begonnen al flink op te lopen. Dat Wilhelm II met een van zijn marineschepen reisde was veelbetekenend. Tijdens het bezoek was er echter toch nog plaats voor cultuur. De keizer bekeek het huis en de kunstcollectie van de familie Six en toog naar het Rijksmuseum. De Amsterdammers stonden rijendik langs de kant. De verhouding met Wilhelmina was nog steeds allervriendelijkst. De keizer verzekerde de vorstin dat Duitsland in geval van oorlog de Nederlandse neutraliteit zou respecteren.
Bij Wilhelms derde bezoek in 1918 was de wereld voorgoed veranderd. Hij was keizer af en vroeg als vluchteling asiel. Nederland werd zijn ballingsoord.
Held van de Boeren
President Paul Kruger (1900)
Triomf en tragedie gingen hand in hand tijdens de rondgang die de Transvaalse president Paul Kruger door Nederland maakte. Kinderen, onder wie een jonge Willem Drees, spijbelden van school om niets te hoeven missen. Volwassenen waren tot tranen toe geroerd bij het zien van deze held van de Boerenoorlog. Overal waar hij zich vertoonde, werd hij luid toegejuicht. Tijdens een receptie in Den Haag kwam er geen eind aan de rij vertegenwoordigers van de Nederlandse samenleving die Kruger eer kwamen betonen. Die was een onaanraakbare attractie. ‘Men wordt verzocht den president niet aan te raken,’ stond op de uitnodigingen voor de bijeenkomst.
De Nederlandse sympathie tijdens de Boerenoorlog, de strijd van ‘stamverwanten’ in Transvaal en Oranje Vrijstaat tegen het machtige Britse Rijk, lag bij eerstgenoemden. Maar al die hartstocht omzetten in daadwerkelijke steun was onmogelijk. Het neutrale Nederland moest Londen gezien de toestand in Europa en Azië te vriend houden. Door de uit Pretoria verdreven Kruger in Oost-Afrika op te halen met een marineschip had Den Haag de Britten al behoorlijk getart.
Gejuich en gejubel
Koning Leopold III (1938)
Al in de eerste Nederlandse stad is de ontvangst groots. Tijdens zijn intocht in Amsterdam wordt de Belgische vorst volgens het Algemeen Handelsblad vergezeld door ‘een ononderbroken juichen en jubel’. Twee van zijn voorgangers gingen hem in 1883 en 1910 al voor, maar het staatsbezoek van koning Leopold III aan Nederland in november 1938 voelde bijzonderder.
Over dit bezoek hing de slagschaduw van twee grote conflicten: de Eerste Wereldoorlog en de naderende Tweede Wereldoorlog. De jaren 1914-1918 en hun nasleep hadden de verhoudingen tussen Brussel en Den Haag ernstig verstoord. Na de wapenstilstand eisten de Belgen flink wat grondgebied in het zuiden van Nederland als compensatie voor hun lijden en ons vermeende zondigen tegen de neutraliteit. Daarop volgde het nodige diplomatieke gesteggel over kanalen die de haven van Antwerpen met de grote rivieren in Nederland moesten verbinden.
De oplopende internationale spanning bracht de twee neutrale mogendheden weer nader tot elkaar. Koningin Wilhelmina had tijdens Leopolds staatsbezoek graag de paraatheid van hun beider strijdkrachten getoond met een wapenschouw, maar kreeg van het kabinet geen toestemming voor dat militair vertoon. Leopolds kranslegging bij het Belgenmonument in Amersfoort kon worden beschouwd als vorstelijk bedankje voor de Nederlandse hulp aan Belgische vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Tijdens het staatsbanket haalde hij nog zijn reizen naar Indië aan, Nederlands grootste rijksdeel, waar Wilhelmina zelf nooit een voet had gezet.
Geallieerde overwinnaar
Ex-premier Winston Churchill (1946)
Winston Churchill had het eigenlijk nooit zo op Nederlanders. Hun opstelling tijdens de Boerenoorlog stuitte hem tegen de borst. Hun jarenlange neutraliteit, die volgens hem vooral de Duitsers in de kaart speelde, zinde hem niet. In mei 1940 hadden de Nederlanders zich verdedigd met geweren en het zeventiende-eeuwse concept van een Waterlinie. ‘Ze zijn volkomen egoïstisch en vochten pas toen ze werden aangevallen, en toen slechts voor een paar uur,’ mopperde Churchill, die ook al geen hoge pet op had van de naar Londen uitgeweken Haagse ministersploeg.
Dat alles was in 1946 vergeven en vergeten. Churchill had weliswaar in eigen land een smadelijke verkiezingsnederlaag geleden, in Nederland werd hij toegejuicht als verpersoonlijking van de geallieerde overwinning op nazi-Duitsland. Het leek wel alsof het bevrijdingsfeest nog eens werd overgedaan. De menigte was ‘so strong and, Ma’am, so good-looking’, zei de ex-premier tegen koningin Wilhelmina.
Als ambteloos burger viel Churchill een ontvangst ten deel waar geen staatsbezoek aan kon tippen: een diner ten paleize, een eredoctoraat in Leiden, de gouden medaille van de stad Amsterdam, een ereraadslidmaatschap van het deels verwoeste Rotterdam en – als eerste buitenlander – een toespraak voor de verenigde vergadering van de Staten-Generaal.
‘Een goede Duitser’
Bondspresident Gustav Heinemann (1969)
Het staatshoofd van West-Duitsland, Gustav Heinemann, had zijn sporen verdiend in het christelijke verzet tegen de nazi’s. In zijn optredens was het schuldbesef over de jaren 1933-1945 nooit ver weg. Hij sprak ook van ‘ein schwieriges Vaterland’. Voor zo’n man, ‘een goede Duitser’, wilde Nederland best de rode loper uitrollen.
Hij kwam in november 1969. Een bezoek in 1970, dertig jaar na de bezetting en een kwarteeuw na de bevrijding, vond de Nederlandse regering niet zo’n goed idee. Ook Heinemanns programma werd met eenzelfde precisie tegen het licht gehouden. Hij mocht wel naar het Nationaal Monument op de Dam, het gebombardeerde Rotterdam en de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam, de plek van waaruit veel Joden waren weggevoerd. Een rondleiding door het Anne Frank Huis leek Den Haag echter geen goed idee.
Anders dan bijvoorbeeld bij het bezoek van keizer Wilhelm II stonden de Nederlanders niet juichend langs de weg. Maar grote demonstraties waren er evenmin. Het hielp dat Heinemann de juiste woorden vond en een deemoedige houding aannam. Koningin Juliana bracht twee jaar later een tegenbezoek aan de Bondsrepubliek. Daarmee was op regeringsniveau de meeste diplomatieke kou wel uit de lucht. De gewone Nederlanders hadden nog wat decennia en voetbalinterlands langer nodig.
Grote weerstand
President Muhammad Soeharto (1970)
Drie dagen zou het staatsbezoek van de Indonesische president Soeharto in 1970 duren. Dat werd slechts één dag. Den Haag veranderde in een vesting. Het wemelde in de stad van de politie. Het leger werd op de achterhand paraat gehouden. Om veiligheidsredenen werd Soeharto per helikopter van de luchtmachtbasis Ypenburg naar Paleis Huis ten Bosch gevlogen.
Het verkorte programma en de voor die dagen ongekende veiligheidsmaatregelen hadden te maken met de gijzeling in de woning van de Indonesische ambassadeur in Den Haag een dag eerder. Daar drongen 33 jonge Molukkers naar binnen. Een bewakende agent werd daarbij doodgeschoten. De gijzelnemers gaven zich binnen een dag over, maar het maakte duidelijk welke weerstand Soeharto opriep bij Molukkers.
Het eendaagse bezoek van de Indonesische president verliep ondanks alle tumult gemoedelijk. Soeharto bracht behalve aan Paleis Huis ten Bosch ook een bezoek aan het Nederlandse parlement. Zijn vrouw werd ondertussen voorgesteld aan Juliana’s familie, waarbij prins Constantijn pogingen deed om haar de bril van de neus te trekken.
In 1977 gingen koningin en prins-gemaal zelf op staatsbezoek in Indonesië. Voor het eerst zette een regerende Oranje-vorst voet in de voormalige Oost.
Gehate ‘oorlogsmisdadiger’
Keizer Hirohito (1971)
Cabaretier Wim Kan ging voorop bij de protesten tegen de plannen om de Japanse keizer Hirohito in Nederland te ontvangen. In zijn ogen was dat staatshoofd niets minder dan een oorlogsmisdadiger. Kan had zelf aan de Birma-spoorweg gewerkt. ‘Er leven haast geen mensen meer die het kunnen navertellen,’ zong hij in een schrijnend lied. En: ‘Je werd zonder te worden verhoord/ Op keizerlijk bevel vermoord.’
Een staatsbezoek werd het niet. Hirohito kwam voor een privévisite drie dagen naar Nederland. Daar hoorde ook een lunch op Paleis Soestdijk bij.
De weerstand bleef. Ramen van de Japanse ambassade sneuvelden. Een voorwerp raakte de ruiten van de keizerlijke limousine. Die waren gepantserd en konden wat hebben.
Een tv-verslaggever interviewde op het vliegveld de chauffeur die de keizer in Nederland moest rondrijden. Of die iets begreep van de protesten? Ja, dat deed deze man wel. Zijn eigen broer was gestorven aan de Birma-spoorweg. Waarom hij dan toch zijn chauffeursklus deed, wilde de reporter weten. ‘Het is mijn job,’ verzuchtte de geïnterviewde.
Publiekslieveling
Nelson Mandela (1990, 1994 en 1999)
Het waren hoopvolle tijden. Een paar maanden na de val van de Berlijnse Muur kwam op 11 februari 1990 Nelson Mandela als vrij man de gevangenis uit. Vier maanden later ging hij op rondreis door Europa. PvdA-leider en vicepremier Wim Kok haalde de ANC-voorzitter over om ook Nederland aan te doen.
Op het balkon van de Amsterdamse Stadsschouwburg werden Mandela en zijn vrouw toegejuicht door een vol Leidseplein. In 1994 kwam Mandela nog eens. De VARA maakte hem tot het middelpunt van het programma Geef Zuid-Afrika een eerlijke kans, waarmee 2,5 miljoen gulden werd opgehaald voor de verkiezingscampagne van het ANC.
In 1999 kon Mandela als president op staatsbezoek komen. Koningin Beatrix en haar oudste zoon waren toen al bij hem in Zuid-Afrika geweest. Naast alle officiële plichtplegingen en de ontvangst van een eredoctoraat aan de Universiteit van Leiden maakte een rondvaart door de Amsterdamse grachten deel uit van het programma. Mandela en zijn nieuwe vrouw Graça Machel zwaaiden stralend naar het uitzinnige publiek op de kades.
Paul van der Steen is historicus en journalist
MEER WETEN
Buitenlandse politiek van Nederland. De Nederlandse rol in de wereldpolitiek (2006) door Duco Hellema.
Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas (2001) door Cees Fasseur.
Churchill en de Nederlanders. Nederland gezien door de kleine bril van een groot staatsman (2005) door Oebele de Jong.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
