1956: het jaar van de grote vergissingen

Er is een theorie die zegt dat elk totalitair systeem zich alleen kan handhaven door zijn rigiditeit onder alle omstandigheden hermetisch te bewaren. Een revolutie ontkiemt niet in situaties waarin alle hoop op verandering is uitgesloten. Pas als er scheuren ontstaan, gloeit de hoop die straks de energie voor de opstand zal leveren. De rede van Chroesjtsjov was een breuk met veel verder reikende gevolgen dan de spreker had bedoeld of voorzien.

In de Centraal-Europese volksdemocratieën kreeg het verzet nieuwe moed. Het congres van Tsjecho-Slowaakse schrijvers richtte zich tegen de eigen partij en regering. In Praag en Bratislava protesteerden de studenten; ze eisten vrijheid van meningsuiting, het recht van vrije beweging en opheffing van de tegen buitenlandse radiostations gerichte stoorzenders.

In Poznan hielden arbeiders en studenten betogingen en bezetten het hoofdkwartier van de geheime politie en het stadhuis. De beginnende opstand werd met tanks en troepen neergeslagen, wat 38 mensen het leven kostte.

In Hongarije was twee jaar tevoren de Petöfi-kring opgericht. Genoemd naar Alexander Petöfi, de vaderlandslievende dichter, strijder in de revolutie van 1848 en auteur van het volkslied Talpra Magyar! (‘Op Hongaar!’). Dit gezelschap van schrijvers en intellectuelen, dat voordien in het geheim had vergaderd, trad in juni in de openbaarheid en eiste het einde van de communistische onderdrukking.

De vakbonden verklaarden zich solidair met het verzet. In de loop van de zomer kreeg de voorhoede steun van wat we destijds ‘de massa’ noemden. De partij week voor de druk en stemde in met de rehabilitatie van in ongenade gevallen partijleiders. De afbraak van het oude gezag leek onomkeerbaar geworden.

Half oktober eisten de studenten dat Hongarije zich zou terugtrekken uit het Pact van Warschau; verder wilden ze vrije verkiezingen en vrijheid van drukpers en onderwijs. Moskou deed ogenschijnlijk niets om de revolutie te keren. Chroesjtsjov had zijn handen vol aan Polen, waar het verzet ook voortduurde.

Sovjet-troepen omsingelden Warschau, oorlogsschepen verschenen voor de kust, maar Chroesjtsjov wilde kennelijk een gewapend treffen vermijden. Hij ging zelf naar Warschau. Er werd overeengekomen dat de Polen ‘hun eigen weg naar het socialisme’ zouden volgen.

Op grond van dit alles waagden commentatoren in het Westen de veronderstelling dat Moskou in Hongarije genoegen zou nemen met een ‘Joegoslavische oplossing’. In 1948 had Tito met Stalin gebroken. Joegoslavië was uit de Komintern gestoten, maar had het communistisch systeem gehandhaafd. Door zijn leidende rol in de organisatie der niet-gebonden landen had Tito een relatief grote invloed in de internationale politiek.

In hun neutraliteit tussen de twee blokken waren de niet-gebondenen vaak ontvankelijker voor Moskou dan voor Washington. Een ‘niet-gebonden’ Hongarije zou, volgens deze redenering, het Oostblok van een lastpost bevrijden en het kamp tegen Amerika indirect versterken. Zo groeide in het Westen de overtuiging dat Moskou bereid was de Hongaarse revolutie te laten consolideren.

Ik was in die tijd redacteur Buitenland van het Algemeen Handelsblad. Half oktober vroeg mijn hoofdredacteur Chris Steketee me of ik eens wilde gaan kijken hoe het er in Boedapest voor stond. Graag. Ik reed in twee dagen met mijn Volkswagentje naar de Hongaarse grensovergang bij Heygeshalom. Die was vast in handen van de revolutie.

Het oversteken van een grens tussen het Westen en een volksdemocratie betekende doorgaans op z’n minst een uur ongemakkelijke plichtplegingen. Hier werd ik met vreugde begroet. Welkom in het vrije Hongarije. Geen visum? Des te beter. Ik reed door de stad Györ en werd toegejuicht als een Canadees bij onze eigen bevrijding. Geen twijfel mogelijk: de Hongaren hadden het juk afgeschud. Het front van de Koude Oorlog was in beweging geraakt.

In de buitenwijken van Boedapest mankeerde het niet aan sporen van de strijd: uitgebrande autowrakken, een tramrijtuig op zijn kant, schuttingen en muren met revolutionaire leuzen: ‘Russen naar huis!’ ‘Dood aan de AVH!’ – de geheime politie. Hier en daar klonk nog machinegeweervuur. Ik kwam bij de Donau, reed over de brug en nam mijn intrek in het Duna Hotel, waar, zoals ik ontdekte, veel internationale pers logeerde.

De toestand was te ordeloos om er een touw aan vast te knopen, en omdat er van een verslaggever ter plaatse kopij wordt verwacht, besteedde ik de volgende dagen aan gerichte sightseeing.

Ik was getuige van de ontruiming van een boekhandel waarvan de hele inventaris op straat in brand werd gestoken. Zag hoe een paar geheim agenten in een bestelbusje werden gesmeten. Hoe de resten van een bronzen beeld van Stalin met ijzerzagen werden bewerkt – ik bemachtigde een stukje van de dictator. Ik ging op bezoek bij vergaderingen van partijen in oprichting. Liet me vertellen dat er intussen 23 nieuwe kranten waren verschenen. Het was de euforie van een bevrijding die ik kende: het begin van de zomer van 1945 in Nederland.

Intussen was er in een andere sector van het grote front iets anders aan de gang. In 1954 hadden de laatste Britse troepen Egypte verlaten. Dat jaar kreeg Egypte een nieuwe president: Kemal Abdoel Nasser. De leider van de Arabische wereld wilde hij zijn. Met Nehru, Tito en Soekarno werd hij beschouwd als de top van de niet-gebonden wereld. In 1956 maakte Nasser bekend dat in de bovenloop van de Nijl bij Aswan een grote stuwdam zou worden gebouwd.

Daartoe vroeg hij de hulp van Britten en Amerikanen. Minder dan een maand later liet Washington weten dat het verzoek was afgewezen. Op 20 juli ontmoetten Nasser, Nehru en Tito elkaar op het Joegoslavische eiland Brioni. Gesterkt door de steun die hij daar had gekregen, deed Nasser enkele dagen later terug in Cairo een felle aanval op Washington: ‘Ik kijk naar jullie, Amerikanen, en ik zeg: stik in jullie woede!’ Op 26 juli maakte hij bekend dat Egypte het Suezkanaal had genationaliseerd.

In het Westen heersten verbijstering, verontwaardiging, woede. Het kanaal was eigendom van een door Frankrijk en Engeland beheerst consortium. Het werd in beide landen, en in feite in het hele Westen, beschouwd als een levensader, en tegelijkertijd als symbool van de oude wereldheerschappij. De daad van Nasser was meer dan een onteigening: het was een uitdaging van de vroegere koloniale grootmachten, een aantasting van het Britse en Franse nationaal zelfbewustzijn.

Beide naties reageerden met de bevriezing van Egyptische tegoeden. In het Lagerhuis zei Labour-leider Hugh Gaitskell dat het hem deed hem denken aan ‘onze ervaringen met Hitler en Mussolini voor de oorlog’. Degenen die betoogden dat enige reserve geen kwaad kon, dat Egypte zijn kanaal nodig had voor de inkomsten en dat er in Centraal-Europa een formidabele crisis in aantocht was, waren een minderheid waarnaar niet werd geluisterd. Het affront van Nasser moest ongedaan gemaakt worden.

Midden augustus vergaderden in Londen 22 landen die belang hadden bij het Suezkanaal. De bijeenkomst werd door Egypte geboycot. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Foster Dulles lanceerde zijn ontwerp van een middenweg: het Suezkanaal zou worden geïnternationaliseerd en onder het beheer van de Verenigde Naties gebracht. Nasser zag er niets in, hij vond het een nieuwe vorm van imperialisme.

Eind september, terwijl de studenten in Boedapest demonstreerden tegen de communistische onderdrukking, brachten de Britse en Franse regering de kanaalkwestie in de Veiligheidsraad.

Maar intussen werd in Parijs een geheime actie voorbereid. De Franse regering, onder leiding van de socialist Guy Mollet, was bang dat de Amerikanen Nasser uiteindelijk toch het bewind over het kanaal zouden laten. Israël wilde geen enkele versterking van Egypte. Nadat een Brits-Franse resolutie over onbeperkt gebruik van het kanaal zonder Egyptische tussenkomst in de Veiligheidsraad op een Sovjet-veto was gestrand, was ook premier Athony Eden voor een militaire ingreep gewonnen.

Op 21 en 22 oktober werd in Parijs door de premiers Mollet en David Ben-Goerion en de Britse minister van Buitenlandse Zaken Selwyn Lloyd een gewiekst plan bedacht: Israël zou met zijn troepen de Sinaï-woestijn binnentrekken en oprukken naar het Suezkanaal. De Fransen en Britten zouden tot de conclusie komen dat het kanaal ‘bedreigd’ werd en dus een reden tot interventie hebben. Mosje Dayan, de Israëlische minister van Defensie, werd op het hart gedrukt dat de dreiging een duidelijke overtuigingskracht moest hebben. Dat kwam in orde, zei Dayan.

Terwijl in Boedapest het beeld van Stalin omver werd getrokken en Imre Nagy, tot premier uitgeroepen, de revolutie met de moed der wanhoop voortzette, werden Egyptische vliegvelden door Britse en Franse toestellen gebombardeerd. Op 29 oktober overschreden Israëlische troepen de Egyptische grens. Conform de geheime afspraak stelden Londen en Parijs hun ultimatum: de strijdkrachten van beide partijen moesten zich tien kilometer van de oevers van het Suezkanaal terugtrekken.

Parachutisten van de oude Entente Cordiale bereidden zich intussen voor op de luchtlandingen in Port Saïd. Amerika eiste in de Veiligheidsraad dat de Israëli’s zich achter hun grens zouden terugtrekken. Die resolutie werd door een Frans en Brits veto getroffen. Op 31 oktober werd alle Amerikaanse militaire en financiële hulp aan Israël opgeschort.

In Boedapest leefde het verzet nog in de droom dat de opstand geslaagd was en dat het land ‘zijn eigen weg naar het socialisme’ zou kunnen volgen. Op 2 november hield Nagy in het reusachtige parlementsgebouw aan de Donau een persconferentie waarin hij dat uitlegde. Ook deed hij een beroep op de Verenigde Naties om de Hongaarse kwestie op de agenda te zetten, en te bewerkstelligen dat de Hongaarse onafhankelijkheid en neutraliteit door de vier grootmachten zouden worden gewaarborgd.

Maar twee van de vier groten hadden iets anders aan hun hoofd. Ze waren bezig het Suezkanaal te heroveren, vonden daarbij de grootste bondgenoot op hun weg, en intussen waren aan de Hongaarse grens al 75.000 man Sovjet-troepen geconcentreerd.

Op 3 november vormde Imre Nagy zijn regering. De leider van het gewapend verzet, kolonel Pal Maleter, werd gepromoveerd tot generaal en minister van Defensie. ’s Avonds ontmoette Nagy aan het hoofd van een delegatie de leiding van de Sovjet-strijdkrachten. Hij wilde onderhandelen over het terugtrekkken van het Rode Leger. Met zijn gezelschap werd hij overvallen en gearresteerd.

In de vroege morgen van de 4e november zat ik in mijn kamer in het Duna Hotel te praten met een Egyptische diplomaat wiens familie in Alexandrië woonde. Door de radio waren berichten over bombardementen gekomen. Hij had geprobeerd te bellen – de Hongaarse telefoon deed het nog -, maar Egypte viel niet te bereiken. Hij maakte zich dodelijk ongerust. We vroegen ons af wat Guy Mollet en Athony Eden had bezield toen ze aan deze krankzinnige onderneming waren begonnen.

Toen klonken buiten schoten; niet de ‘verdwaalde’ waaraan we gewend waren geraakt, maar het voortdurend vuur van machinegeweren en kanonnen. We deden het raam open. Door de straat reed een kolonne van vier of vijf tanks, in de richting van de Donau-brug.

We gingen naar de lobby. Daar stond de radio hard aan, op het station dat nog in handen van het verzet was. De stem maakte bekend dat de Sovjet-aanval was begonnen en vroeg om hulp van wat later de internationale gemeenschap is gaan heten. De Algemene Vergadering van de Verenigde Naties riep Moskou op de troepen terug te trekken. Zonder het geringste effect.

Ik ging naar mijn kamer om mijn verhaal voor de krant te schrijven. Wilde het doorbellen, maar alle telefooncellen waren bezet, één door de verslaggever van de NCRV, Alfred van Sprang. Ik vroeg hem de lijn open te houden. Hij was klaar, hing op en zei: ‘Sorry, macht der gewoonte.’ Daarmee was de laatste verbinding verbroken.

Het Duna Hotel lag onder Russisch vuur. De Nederlandse journalisten namen de wijk naar de Franse ambassade. Daar hebben we, onderbroken door een paar verkenningstochtjes in de stad, het neerslaan van de opstand gevolgd. Op 10 november was ik terug in Amsterdam. De zuiveringen waren nog in volle gang.

De ramen van de communistische boekhandel Pegasus in de Leidsestraat waren ingegooid; Felix Meritis, het gebouw waar De Waarheid was gehuisvest, was belegerd geweest. Het beruchte ‘Hongaarse zuiltje’ op het Leidseplein – een soort etalage waar reclame voor vakantie in Hongarije werd gemaakt – was een ruïne. De Nederlandse volkswoede kon de Hongaren niet helpen. Het land keerde terug tot zijn volksdemocratische dictatuur. Nagy en Maleter werden geëxecuteerd.

 

De zich gelijktijdig afspelende crises in Centraal-Europa en in het Midden-Oosten waren als een lakmoesproef. Hoe diep was in het Westen de angst voor het communisme? Hoe sterk waren de Europese ‘grote mogendheden’ van weleer gehecht aan hun vergane wereldmacht? President Eisenhower heeft zich, achteraf bezien, voornamelijk pro forma met Hongarije bemoeid.

Amerika had zich bij de in Jalta getrokken scheidslijn neergelegd, en alles wijst erop dat in Washington geen moment aan een ingrijpen gedacht is. Met de nucleaire wederzijdse afschrikking was de demarcatielijn van de Koude Oorlog vastgelegd. Nu ging het om het Midden-Oosten, waar Moskou nieuwe ingang zag en toegang wilde hebben.

Ook de Britten en de Fransen hadden meer belangstelling voor hun invloed in deze regio dan voor Hongarije. Eden en Mollet beschouwden de nationalisatie van het Suezkanaal als de inbreuk op hun wereldrechten en als gelegenheid om weer orde op zaken te stellen. In die opvatting werden ze door een groot deel van de publieke opinie gesteund, maar een ander deel keerde zich zo fel mogelijk van hen af. De scheidslijn, schreef de Manchester Guardian destijds, liep soms dwars door families heen.

Op 11 november was ik voor het eerst weer op de redactie. Ook daar de tweespalt. De chef van de redactie Buitenland, dr. A.L. Constandse, schreef die dag een commentaar, getiteld ‘West-Europa is geen zelfmoordbrigade’, waarin hij uitlegde hoe diep de militaire actie in Egypte in strijd was met het algemeen westelijk belang.

Constandse werd door de hoofdredactie niet vertrouwd, te ‘links’ gevonden. Alles wat hij schreef werd zorgvuldig gelezen. Tegen het einde van de ochtend kwam de adjunct-hoofdredacteur de redactie Buitenland binnen, met de drukproef van dit commentaar. Hij zei: ‘Zeg Constandse, geloof jij alles wat je zelf schrijft?’ Constandse zei geen woord, stond op, greep Van Galen in zijn kraag en duwde hem de deur uit. Een goddelijk moment.

Gesteld dat Washington de Egyptenaren wel hulp hadden gegeven bij de bouw van hun dam, dat de Britten en Fransen zich niet door rancune en zelfoverschatting hadden laten meeslepen, dat de Hongaren zich tactischer hadden gedragen – wat dan? Zo kom je algauw terecht bij de neus van Cleopatra: als die wat korter zou zijn geweest, zou de wereld er anders hebben uitgezien. Althans volgens Blaise Pascal.

Maar Nasser overleefde de aanval, in Hongarije werd de volksdemocratie hersteld, het Sovjet-blok werd weer een monolithische supermacht. De Koude Ooorlog heeft daarna nog precies 33 jaar geduurd.

Henk Hofland was een van de meest prominente na-oorlogse journalisten.