Van propagandamiddel tot onuitputtelijke bron van troost: muziek speelde een vitale rol in de Tweede Wereldoorlog. In het KRO-NCRV tv-programma Soundtrack van de Bevrijding (dinsdag 8 december 20.25 uur, NPO 2) toont presentator Leo Blokhuis de ontroerende en verrassende verhalen die schuilgaan achter liedjes uit de oorlogsjaren. ‘Muziek is een primaire levensbehoefte, zowel in blije als in roerige tijden.’
Vanuit Hotel de Wereld in Wageningen, de plek waar de voorwaarden voor de capitulatie in 1945 werden besproken, vertolken muzikanten tijdens de uitzending nummers uit de Tweede Wereldoorlog. Er komen verhalen voorbij over een meesterlijke liedjesschrijver die lid was van de NSB, troostende liederen die kampgevangenen voor elkaar zongen en de invloed van Marlene Dietrich op het moraal van soldaten aan beide kanten.
Waarom is het tijd voor een soundtrack van de Bevrijding?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Na eerdere programma’s over de oorlogsjaren wilden mijn redactie en ik iets maken dat dichter bij mijn eigen expertise komt: muziek. Het jaar waarin we 75 jaar vrijheid vieren is daar natuurlijk uitermate geschikt voor. Met muzikanten als Ellen ten Damme en Ruben Hein proberen we in Hotel de Wereld recht te doen aan de artiesten uit die tijd. Zo kruipt Ellen ten Damme op fantastische wijze in de huid van Marlene Dietrich.’
Hoe zijn jullie op zoek gegaan naar de verhalen achter die muziek?
‘We spreken onder andere de kleindochter van Jacques van Tol, een succesvolle tekstdichter die lid werd van de NSB. Voor zijn kleindochter is dat een precair onderwerp. Het is een verhaal over je familie dat je liever niet vertelt.’
Van Tol schreef antisemitische liedjes voor de nazi’s, maar ook troostende nummers als Op de Grebbeberg en Als op het Leidseplein de lichtjes weer eens branden gaan. ‘Vooral dat laatste liedje raakte de Nederlandse bevolking: “was die vervloekte oorlog maar afgelopen zodat we elkaar weer konden omhelzen.” In het programma spreek ik met schrijver Henk van Gelder, die stelt dat Van Tol als liedjesschrijver eigenlijk op het niveau van Annie M.G. Schmidt opereerde. Het is een aangrijpend verhaal.’
Jacques van Tol (1897-1969)
Wat betekende muziek voor gevangenen in concentratiekampen?
‘Het bood troost. Daar kun je je iets bij voorstellen. Ik ga dit gekke jaar absoluut niet met de oorlog vergelijken, maar de situatie waarin we nu zitten laat zien hoe graag we teruggrijpen naar muziek bij tegenslagen of onzekerheid. Muziek biedt ons rust en houvast. Het is een primaire levensbehoefte die we zowel in blije als in roerige tijden nodig hebben.
Dat blijkt bijvoorbeeld uit onze zoektocht naar het verhaal van de “Nachtegaal van Vught”. Als er bij het concentratiekamp in Vught een executie plaatsvond, begon er vaak een vrouw te zingen bij het prikkeldraad. Zodra de schoten hadden geklonken, zong Louise de Montel Ave Maria voor de overledenen. Tijdens de uitzending vertelt haar dochter het verhaal van de “Nachtegaal van Vught”.’
Muziek was ook propaganda. Namen soldaten massaal radio’s mee naar het front?
‘Er werd veel naar de radio geluisterd. Op de Duitse militaire zender ‘Belgrado’ hoorden soldaten vaak het lied Lili Marleen, een nummer over een militair die de kazerne uit wil omdat zijn liefje op hem wacht. De Duitse legerleiding dacht aanvankelijk dat het nummer demoraliserend zou werken, maar omdat het lied tot hoog in de Duitse rangen populair was, werd het toch gedraaid.’
Toch zetten de geallieerden datzelfde nummer in om de Duitsers te ontmoedigen. Hoe zit dat?
‘Ook de geallieerden luisterden naar Duitse radiozenders, om militaire informatie te verkrijgen. Door elkaars radiozenders af te luisteren vond er muzikale kruisbestuiving plaats tussen de strijdende landen. De geallieerden lieten Marlene Dietrich, de populaire Duitse zangeres die naar Amerika was gevlucht, op de radio het nummer Lili Marleen zingen. Ze hoopten dat Duitse soldaten het zouden horen en naar huis gingen verlangen. Ik ken geen verhalen van soldaten die ook echt de wapens neerlegden nadat ze het nummer hoorden, maar je kunt je er iets bij voorstellen.’
Marlene Dietricht zong ‘Lili Marleen’ om Duitse soldaten te ontmoedigen
Gingen artiesten ook naar het front om te zingen?
‘Zeker, Bing Crosby bijvoorbeeld. Zijn White Christmas was een grote hit tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat lied speelde hij het hele jaar door. In een interview dat hij ooit gaf vertelde hij dat een sergeant in Afrika hem vóór een optreden vroeg of hij het nummer zou zingen. De sergeant wilde graag een seintje, zodat hij zich op tijd terug kon trekken. Hij wilde niet dat zijn manschappen hem in tranen zouden zien. Zing het juiste lied, en zelfs de stoerste soldaten breken.’
U bent de komende weken druk met de Top 2000. Staan er nog nummers uit de oorlog in de lijst?
‘Helaas niet. Ik geloof dat We’ll meet again van Vera Lynn en Lili Marleen er ooit in hebben gestaan, maar die hebben inmiddels plaatsgemaakt voor nieuwere muziek.’
