Home Vensters op de wereld

Vensters op de wereld

  • Gepubliceerd op: 17 december 2019
  • Laatste update 11 apr 2023
  • 5 minuten leestijd
Vensters op de wereld

Glas verbreedt letterlijk onze blik, stelt Annegreet van Bergen vast. Dankzij brillen, microscopen en steeds grotere vensterruiten gaan er werelden voor ons open.

Glas doet wonderen. Dat zie je in Amsterdam-Noord, waar de ene na de andere industriële locatie wordt omgetoverd tot hotspot vol creatieve, culturele en uitgaansactiviteiten. Zo ook het gebied rond het Gedempt Hamerkanaal. Evenementenlocatie De Kromhouthal en café-restaurant Stork zijn daar hip middelpunt. Hun namen verwijzen naar de bedrijven die hier in de vorige eeuw in grote fabriekshallen machines maakten. Deze hallen zijn nu prachtige plekken, die hun charme voor een groot deel danken aan het magnifieke uitzicht op het altijd levendige water van het IJ.

Maar dat was niet altijd zo. De hallen zijn al pakweg een eeuw oud, maar het uitzicht nog geen tien jaar. Dat wil zeggen, de glazen wand aan de IJ-zijde van De Kromhouthal is spiksplinternieuw en bij Stork is de muur onder de oorspronkelijke kleine raampjes tot op tafelhoogte weggebroken. Op die plek zitten nu ruime ramen. Zo komt er niet alleen wat daglicht naar binnen, maar kijk je door de ruiten ook naar buiten. Een fraai uitzicht op het IJ? Dat was in de fabriek van vroeger van geen enkel gewicht. Het zou hooguit de arbeiders van hun werk houden.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

In onze huidige vrijetijds- en beleveniseconomie worden licht en uitzicht daarentegen steeds belangrijker. Vlak- of vensterglas speelt in de moderne architectuur een steeds belangrijkere rol. Nieuwe technieken zorgen ervoor dat dubbelglas niet alleen warmte- en geluidsisolerend is, maar ook in steeds grotere oppervlakten kan worden gemaakt. Het past allemaal in de trend dat gebouwen in de loop der eeuwen almaar grotere ramen hebben gekregen.

De hallen zijn een eeuw oud, het uitzicht nog geen tien jaar

Die ontwikkeling kwam rond 1850 in een stroomversnelling. In de eeuwen daarvoor waren ramen klein en uiterst kostbaar. In Een huis vol vertelt Bill Bryson over een schepen in het Britse Doncaster die na zijn overlijden in 1590 zijn huis aan zijn vrouw naliet, maar de ramen aan zijn zoon. In diezelfde periode werden de ramen van Alnwick Castle verwijderd en opgeslagen als de eigenaren er niet waren. Dan was het risico op breken zo klein mogelijk.

Glas bestaat uit een mengsel van zand, soda en kalk. Dat mengsel wordt door verhitting vloeibaar gemaakt, vervolgens wordt het in de gewenste vorm gebracht en daarna laat men het stollen. Aanvankelijk werd alle glas geblazen. Ook vensterglas. Kort gezegd gebeurde dat door bol glas aan een blaaspijp tot een platte schijf te slingeren, waaruit ruitjes werden gesneden. In de zeventiende eeuw vond een belangrijke verandering plaats, want voor het eerst werd glas gegoten – in een bak met zand, waarop zich een platte plaat vormde. Dit soort glas werd vooral gebruikt voor spiegels. Ook toen het voor vensters werd gebruikt, heette het vaak nog spiegelglas.

De productie van dit ‘spiegelglas’ werd in de loop van de negentiende eeuw steeds geavanceerder en grootschaliger. Er werden machines gebruikt voor het gieten, afkoelen en slijpen. In de bouw werd gretig gebruikgemaakt van dit vernieuwde materiaal. Zo werd in 1850 voor de Wereldtentoonstelling in Londen een immens gebouw, het Crystal Palace, uit glas en ijzer opgetrokken. Het principe vond brede navolging. Er werden, in antwoord op het snelgroeiende vervoer per trein, stations van glas en ijzer gebouwd. Net als zogeheten wintertuinen en winkelgalerijen. Ook werd de traditionele winkelkast – een benepen hokje met wat handelswaar – vervangen door etalages met steeds grotere ruiten, vaak over de volle breedte van de winkelpui. Zo kon het winkelend publiek zich vergapen aan verleidelijk uitgestalde producten. De wereld brak open. Glas verbond binnen met buiten, en omgekeerd.

In hun boek Glass – A World History besteden Alan Macfarlane en Gerry Martin slechts beperkt aandacht aan het gebruik van vlakglas in de bouw. Zij leggen de nadruk op de rol die glas heeft gespeeld bij de wetenschappelijke ontdekkingen en het empirisme, die sinds de zeventiende eeuw het leven van alledag ingrijpend hebben veranderd. De lenzen van de telescoop waarmee natuur- en sterrenkundige Galileo Galilei (1564-1642) het sterrenstelsel bestudeerde waren van glas. Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723) had eveneens glas nodig om zijn microscoop te maken. Ook baanbrekende scheikundige proeven en experimenten konden alleen dankzij glazen retorten en reageerbuizen worden uitgevoerd. Het is bijna niet voor te stellen hoe de wereld er zou hebben uitgezien zonder glas. Want ook bij de ontwikkeling van bijvoorbeeld de thermometer of de stoommachine speelde glas een rol. En zonder glas waren er ook geen gloeilampen geweest en dus ook geen elektrisch licht.

En stel je eens een wereld zonder brillen voor. Dan konden 50-plussers geen priegelwerkjes meer verrichten of een boek lezen. Dat ouderen dat nu wél kunnen, danken we aan de leesbril. Ook in dat opzicht doet glas wonderen.

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 1 - 2020

Nieuwste berichten

De heckrund was een Arisch fantasiedier 
De heckrund was een Arisch fantasiedier 
Artikel

De heckrund was een Arisch fantasiedier 

Ooit leefde in Europa de auroch, een uitgestorven oerrund. Nazi-topman Hermann Göring wilde het terugfokken, zodat de Duitsers er als echte Germanen op konden jagen. De opdracht daarvoor ging naar zoöloog Lutz Heck, die een ‘heckrund’ in elkaar knutselde.  Nu zouden ze toch wat beleven… Op Schorfheide in Brandenburg waande Hitlers tweede man Hermann Göring...

Lees meer
Hoogmoedige Chamberlain dacht dat hij met Hitler kon onderhandelen. Trump lijkt daarin op hem
Hoogmoedige Chamberlain dacht dat hij met Hitler kon onderhandelen. Trump lijkt daarin op hem
Artikel

Hoogmoedige Chamberlain dacht dat hij met Hitler kon onderhandelen. Trump lijkt daarin op hem

Neville Chamberlain dacht dat hij vrede kon kopen door Tsjecho-Slowakije uit te leveren aan Hitler. Hij was niet alleen naïef, maar ook hoogmoedig. Na een lange en succesvolle carrière in de Britse politiek negeerde Chamberlain de adviezen van anderen. Is Donald Trump de nieuwe Neville Chamberlain? De Britse krant The Guardian en andere media wierpen...

Lees meer
Joop den Uyl op campagne
Joop den Uyl op campagne
Recensie

Politieke partijen voeren extremer campagne

Sinds de Grondwet van 1848 moeten politici de kiezers voor hun beleid zien te winnen. Maar de manier waarop ze campagne voeren is nogal veranderd, zo toont De strijd om de stembus. De chique negentiende-eeuwse heren die nauwelijks moeite deden het electoraat te overtuigen, maakten steeds vaker plaats voor ware circusartiesten.   ‘Het feest van de...

Lees meer
Meer informatie Geromantiseerde voorstelling uit 1893 van een middeleeuws volksgericht.
Meer informatie Geromantiseerde voorstelling uit 1893 van een middeleeuws volksgericht.
Artikel

Vóór social media gebeurde public shaming via volksgerichten

Sarren en dreigen op sociale media heeft een bijzondere voorloper: de charivari. Tot in de jaren zeventig kenden dorpen in Nederland volksgerichten waarbij inwoners die zich niet aan de sociale normen hielden in het openbaar werden beschimpt. Of erger. Op vrijdagavond 10 november 1961 sneuvelde een ruit in de woning van Berta (48), een huisvrouw...

Lees meer