De kogelgaten van de burgeroorlog in 1974 zitten nog in de muren. Cyprus is een gespleten eiland. Is het Grieks? Of Turks? Bewoners en buren zijn verdeeld over het antwoord, wat voortkomt uit de tumultueuze geschiedenis van de regio.
Er is weer eens sprake van spanning tussen Cyprus en Turkije. In de bodem ten zuiden van Cyprus zit gas en beide partijen willen dat naar boven halen, om er goed aan te verdienen. Allebei vinden ze dat ze er recht op hebben. Cyprus omdat de brandstof volgens internationale afspraken onder hun wateren ligt, Turkije omdat het de Republiek Cyprus niet erkent en het eiland en de omringende zee beschouwt als Turks.
Cyprus ligt namelijk een kleine 80 kilometer van de Turkse zuidkust. Vandaar dat de Turken het eiland zien als onderdeel van hun invloedssfeer. Maar een groot deel van de eilandbewoners beschouwt zichzelf als Grieks, ook al ligt het Griekse vasteland zo’n 900 kilometer verderop. Het eiland is geografisch te beschouwen als Aziatisch, maar Cyprus is voor een belangrijk deel georiënteerd op Griekenland en op Europa. In 2004 werd de republiek dan ook lid van de EU – die Turkije sancties heeft opgelegd vanwege de gasboringen.
Daarmee is het gasconflict een zoveelste episode in een langlopende kwestie, namelijk de vraag of Cyprus wezenlijk Turks (en Aziatisch) is of Grieks (en Europees). Om de kwestie te begrijpen, moeten we terug naar de Oudheid.
In de zestiende eeuw lijven de Ottomanen het eiland in
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Griekse invloeden
Laat in de vierde eeuw na Christus liet Ptolemaeus I, een van de opvolgers van Alexander de Grote, zijn oog op Cyprus vallen. Alexander de Grote had net een flink deel van de bekende wereld onder de voet gelopen. Hij was van Macedonië opgetrokken tot aan India, maar was te vroeg gestorven om dat gigantische gebied serieus te besturen. Dus ruzieden zijn opvolgers over de macht in de veroverde contreien. De Macedonische militair Ptolemaeus I, die opereerde vanuit Egypte, wist een groot deel van het oostelijke Middellandse Zeegebied onder controle te krijgen, inclusief Cyprus.
Met de invloed van Ptolemaeus kwam er ook veel Griekse taal en cultuur naar het eiland. Want zo ging dat onder de opvolgers van Alexander: Griekse filosofie, Griekse verhalen en Griekse kunst drongen door in hun rijken, tot aan Afghanistan toe.
Bewoners komen uit alle windrichtingen
Behalve Grieken en Turken kwamen er de afgelopen millennia veel meer volkeren naar Cyprus. De eerste bezoekers arriveerden ruim 12.000 jaar geleden, waarschijnlijk van de kust van Zuid-Turkije. Dat was even roeien, maar zelfs met de eenvoudige bootjes van toen was de afstand van ongeveer 80 kilometer overbrugbaar.
De bezoekers vonden er vogels, weekdieren en reptielen om te eten, en vingen er zelfs kleine everzwijnen. Het leven was er zo goed dat een deel van de bezoekers rond 10.000 v.Chr. besloot te blijven. Ook van de Syrische kust kwamen immigranten. Zij moesten twee keer zo ver varen, maar ook dat bleek te doen. Ook van hen besloot een deel te blijven.
De nieuwe bewoners namen geiten mee, schapen en minstens één huiskat, zoals een zorgvuldig begraven kat uit deze vroege periode bewijst. Zo werd Cyprus een thuis voor bewoners uit verschillende windrichtingen, die het eiland tot een cultureel mengvat maakten.
In de millennia daarna zou alles op het eiland veranderen, maar één ding bleef hetzelfde: steeds weer kwamen er nieuwe mensen. Soms waren ze te gast en soms kwamen ze als overheersers. Feniciërs, Grieken, Perzen, Assyriërs, Egyptenaren, Joden, Romeinen, kruisvaarders, Venetianen, Ottomanen, Engelsen: allemaal lieten ze sporen achter in de mengcultuur van het eiland.
Wie Cyprus nu bezoekt, stuit eerst op de invloed van Grieken, Turken en Engelsen – al was het maar door het grote aantal Engelse toeristen dat de voormalige kolonie bezoekt. Maar wie iets verder kijkt – in de musea bijvoorbeeld – kan nog steeds de sporen zien van al die andere culturen en volkeren.
Voor de Cyprioten was het niet de eerste kennismaking met de Griekse cultuur. Al zeker duizend jaar lang hadden Grieken het eiland bezocht, hadden ze er gewoond, en hadden ze er macht uitgeoefend. Maar de invloed van de Grieken was altijd gedeeld en versnipperd geweest, want gedurende al die eeuwen hadden ook andere volkeren hun stempel op het eiland gedrukt. Vanaf Ptolemaeus werd de Cypriotische cultuur Griekser dan ze ooit geweest was.
De politieke invloed van Ptolemaeus en de zijnen zou tijdelijk blijken, maar de Griekse culturele invloed zou eeuwenlang doorwerken. Onder de Romeinen, bijvoorbeeld, die het eiland in 58 v.Chr. tot hun provincie maakten, werd de Griekse taal gehandhaafd. En dat zou nog heel lang zo blijven.
Onder Turks bestuur
In de Middeleeuwen was het op Cyprus een komen en gaan van machthebbers en hun culturen: van Arabieren, Byzantijnen, kruisvaarders en Venetianen. De huidige problemen vinden hun oorsprong in de zestiende eeuw. Het was de bloei- en groeitijd van het Ottomaanse Rijk, dat zich uitstrekte van Algiers tot aan Mekka en van Bagdad tot bijna aan Wenen. In de jaren 1570-1573 wisten de Ottomanen ook Cyprus in te lijven, en het eiland zou drie eeuwen lang bij hun rijk horen.
In die eeuwen kregen Ottomanen – met name militairen – stukken land op het eiland toegewezen, en zo ontstond er een Turkse gemeenschap. De meeste bewoners van het eiland waren inmiddels christelijk en konden dat onder de islamitische Ottomanen blijven – al bekeerden sommigen zich tot de islam. Op die manier leefden Griekse en Turkse Cyprioten in de Ottomaanse eeuwen naast en door elkaar.
Zo ging het tot het Ottomaanse Rijk in de negentiende eeuw grote stukken terrein verloor, waaronder Griekenland, dat zich tussen 1821 en 1832 losvocht. Er ontstond een moderne Griekse staat, waarvan de bewoners bijzonder trots waren op het Griekse verleden en vooral op de klassieke tijd, de vijfde en vierde eeuw voor Christus. Dat was de periode van de grote Griekse denkers en dichters, de bouwers van de tempels op de Atheense Akropolis en de makers van geliefde Griekse beelden. Het antieke Griekenland – dat gold als de bakermat van de Europese beschaving – werd de maatstaf voor de nieuwe staat.
Een land met een zo groots verleden moest ook een grote omvang hebben, vonden Griekse nationalisten. Het nieuwe Griekenland zou al het grondgebied moeten omvatten waar in het verleden Grieken hadden gewoond. En ook Cyprus moest bij het nieuwe Griekenland gaan horen.
Historisch lag dat wat ingewikkeld. De Griekse invloed op Cyprus was pas rond 300 v.Chr. groot geworden. Daarvoor, en dus ook in de klassieke tijd, die de nieuwe Grieken zo belangrijk vonden, was Cyprus allesbehalve exclusief Grieks geweest. Toch sloeg het idee van een groot Griekenland aan onder Griekssprekende Cyprioten, in eerste instantie vooral bij een bovenlaag. Die zocht maar al te graag aansluiting bij het glorieuze Griekenland met zijn rijke geschiedenis. Zo ontstond het ideaal van enosis: aansluiting van Cyprus bij Griekenland.
Dat idee raakte wijdverbreid op het eiland doordat Cyprioten in Griekenland gingen studeren en een Griekse versie van hun verleden mee naar huis namen. Die onderwezen ze aan de volgende generatie, die er daardoor van overtuigd raakte dat Cyprus zich moest aansluiten bij ‘moederland’ Griekenland.
De Grieken willen aansluiting van Cyprus
Engelse springplank
Terwijl Cyprioten droomden van een groot Griekenland, besloten de grootmachten anders. Rusland hapte in 1877-1878 grote stukken land weg uit het kwakkelende Ottomaanse Rijk, en tegelijkertijd kreeg Engeland meer interesse in de regio. Voor de Engelsen was Cyprus een handige springplank naar de Levant. Daarom kwam het tot een ruil: de Ottomanen gaven de controle over Cyprus aan de Britten, in ruil voor steun tegen de Russen. Zo werd Cyprus in 1878 een Engels protectoraat.
De Britse overheersing pakte – vooral in de twintigste eeuw – niet goed uit voor de Cyprioten. Er kwamen hoge belastingen en de eilandbewoners hadden nauwelijks zeggenschap over het bestuur. Daardoor werd de hang naar eenwording met Griekenland alleen maar groter, vooral na de Tweede Wereldoorlog: toen de orthodoxe kerk in 1950 een referendum organiseerde onder Grieks-Cyprioten, stemde 96 procent voor aansluiting bij Griekenland.
Culturele mengelmoes
Hoe allerlei culturen in de Oudheid vormgaven aan Cyprus is tot en met 15 maart te zien in het Rijksmuseum van Oudheden. Met meer dan 400 objecten laat de tentoonstelling Cyprus. Eiland in beweging de invloed zien van Kretenzers, Egyptenaren, Romeinen en allerlei anderen die het eiland vormgaven. Dagelijks geopend van 10-17. Rapenburg 28 Leiden. Info: rmo.nl.
Voor de Britten was dat onbespreekbaar, en daarom grepen anti-Britse strijders vanaf 1955 naar bommen.
In de Brits-Cypriotische strijd was nog een derde partij verwikkeld: de Turkssprekende bewoners van het eiland. Die hadden weinig zin om onderdeel te worden van het vreemde, verre Griekenland en in reactie op het Griekse nationalisme zochten zij aansluiting bij hun ‘moederland’ Turkije. Zo kwamen Griekse en Turkse Cyprioten in de loop van de twintigste eeuw tegenover elkaar te staan.
Dus toen de Britten de strijd opgaven, en Cyprus in 1960 zelfstandig werd, was het eiland gespleten geraakt. De nieuwe Republiek Cyprus werd vanaf het begin geplaagd door gewapende conflicten tussen Grieks- en Turks-Cyprioten.
In 1974 liepen de conflicten uit op een drama door ingrijpen van Griekenland, waar toen een militaire junta aan de macht was. Die vond dat het te langzaam ging met de enosis. Dus kwam er een coup, en kreeg Cyprus een regering met marionetten van de Griekse junta.
Daar zat Turkije niet op te wachten, zo vlak voor de eigen kust, en het viel met veel geweld Cyprus binnen. Vanaf dat moment liep het geweld aan beide zijden totaal uit de hand en vielen er duizenden doden. Vele tienduizenden Cyprioten sloegen op de vlucht: Grieks-Cyprioten naar het zuiden en Turks-Cyprioten naar het noorden, waar Turkije een derde deel van het eiland bezette en een nieuwe Turks-Cypriotische Republiek stichtte.
Voorzichtige onderhandelingen
Wie nu een bezoek brengt aan het oude centrum van Nicosia, midden op het eiland, stuit onvermijdelijk op een stevig bewaakte grensovergang. Sinds 1974 is Nicosia namelijk een gespleten stad. Bij de grensovergang hoort een bufferzone, bewaakt door een VN-macht, met verlaten huizen waar de kogelgaten uit 1974 nog in de muren zitten. De stad is, net als de rest van het eiland, gesplitst in een Turks en een Grieks deel.
Aan de Turkse kant wordt de stad begrensd door bergen, waarop een gigantische Turks-Cypriotische vlag is aangebracht: dezelfde als die van Turkije, maar dan met het rood en wit omgekeerd. De vlag is zo groot dat ook bewoners van het Griekse stadsdeel hem kunnen zien – als ze zich hoog genoeg bevinden, tenminste. Voor de zekerheid wordt hij ’s nachts uitgelicht. Naast de vlag staat de spreuk: ‘Hoe gelukkig is hij die zegt: “Ik ben een Turk.”’ Om de ‘Turksheid’ veilig te stellen hebben Turkije en Noord-Cyprus bovendien veel Turken van het vasteland naar het eiland laten verhuizen.
Aan de andere kant van de grens zwaaien Cyprioten tijdens voetbalwedstrijden graag met een Griekse vlag. En ze hebben de archeologische schatten van het eiland, met sporen van alle verschillende culturen die Cyprus hebben aangedaan, ondergebracht in een nationaal museum met een uit Griekenland gekopieerde ingang: klassieke zuilen, een driehoekig timpaan – dat soort werk. De boodschap aan de bezoeker, die de toeristische dienst ook uitdraagt: vele volkeren hebben Cyprus aangedaan, maar uiteindelijk zijn we Grieks.
Tussen de twee extremen, die het eiland beschouwen als ofwel Grieks, ofwel Turks, bevinden zich Cyprioten die hopen de kloof te overbruggen en het eiland te herenigen. Voorzichtige onderhandelingen zijn daarover gaande. Of die zullen slagen zal afhangen van de wil van de bewoners zelf, maar ook van de houding van Turkije ten opzichte van het strategisch gelegen, gasrijke eiland voor de kust.
Meer weten
- Cyprus. Eiland in beweging (2019) door Ruurd Binnert Halbertsma en Despina Pilides (red.).
- The Cyprus Problem. What Everyone Needs to Know (2011) door James Ker-Lindsay.
- De laatste muur: Cyprus (2010) aflevering uit de serie Langs de grenzen van Turkije door Bram Vermeulen e.a. Te vinden op npostart.