Mocht er een kabinet-Wilders komen, dan raadt historicus Beatrice de Graaf de regeringspartijen aan om in het regeerakkoord garanties op te nemen zodat de democratie niet in het geding komt. ‘Maar de geschiedenis leert dat het bijna nooit lukt om met een radicale partij te regeren in de hoop dat je die kunt temmen.’
Wat dacht u toen u de verkiezingsuitslag zag?
‘Ik wist dat de PVV groot zou worden, maar dit had ik niet verwacht. Veel punten uit hun programma zijn onhaalbaar, zoals het afschaffen van de Eerste Kamer, het sluiten van moskeeën of het verbieden van de Koran. Wilders zegt binnen de regels van de wet te blijven, maar dat staat haaks op de teksten in zijn programma. Ik snap dat ambtenaren zich nu zorgen maken over de rechtsstaat. We moeten hopen dat de democratische instituties in onze open samenleving de rug recht houden.’
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Het thema migratie gaf deze verkiezingen de doorslag. Sinds wanneer speelt migratie zo’n grote rol?
‘De VVD-politicus Frits Bolkestein maakte migratie in 1995 al tot een onderwerp van onveiligheid. Voor die tijd was migratie een onderdeel van sociaal beleid, economisch beleid of huisvestingsbeleid. Daarna werd het “gesecuritiseerd”, dat wil zeggen, het werd een mikpunt van veiligheidsbeleid. Een extreemrechtse politicus als Hans Janmaat had migratie in de jaren tachtig ook al als probleem op de kaart gezet, maar als gematigde middenpartij maakte de VVD het als veiligheidsthema salonfähig.
‘Extremisten hollen de democratie uit op de punten waar die het zwakst is’
Met de kabinetsval en in de verkiezingen heeft de VVD opnieuw ingezet op immigratie als hoofdonderwerp in negatieve zin. Maar de partij heeft zich niet gerealiseerd dat kiezers dan niet een slap aftreksel, maar het origineel willen: Geert Wilders. Zo speelde de VVD de PVV in de kaart, want die partij is probleemeigenaar van migratie. Wilders is een enorm gewiekste politicus en heeft dat geroken. Hij heeft zijn oppositierol even aan de kant gezet, ging ineens aardige dingen zeggen en vriendelijk doen op tv en presenteerde zichzelf de afgelopen weken als een mildere politicus. Dat was slim. Door te beloven dat hij zich aan de wet zal houden, hoeven mensen die zich eerst zeiden te schamen om uit te komen voor hun stem op de PVV die keuze niet meer te verbergen.’
Frans Timmermans en Rob Jetten riepen na de uitslag op de rechtsstaat te zullen beschermen tegen de PVV. Moet de democratie prevaleren door de verkiezingsuitslag te volgen, of moeten partijen om Wilders heen formeren?
‘Dat is een hele lastige vraag. Mensen kijken vaak naar de geschiedenis van Duitsland, omdat partijen in 1933 dachten dat ze het best met Hitler konden regeren en hem zo onder de duim konden houden. De vergelijking met Hitler is vervelend om te maken, want hij gaat niet op. Wilders is een democratische politicus en verheerlijkt geen geweld. De verschillen zijn veel groter dan de overeenkomsten. Maar wat we wel uit de geschiedenis kunnen leren, is dat het bijna nooit een succes is om met een radicale partij te regeren in de hoop dat je die partij kunt temmen. Je normaliseert dan juist die partij en delft zelf het onderspit.’
Is het voor kiezers überhaupt te begrijpen als de grootste partij gepasseerd wordt?
‘Dat gebeurde eerder in 1982, toen de PvdA de verkiezingen won maar de formatie verloor, de zogeheten “overwinningsnederlaag”. Dat heeft de polarisatie toen enorm aangezwengeld. Het kan dus wel, maar het zou de situatie nog onwerkbaarder maken. Veel kiezers zouden zich dan verraden voelen.’
‘We kunnen Wilders beter vergelijken met Meloni dan met Trump’
In 1933 werden er in Nederland maatregelen genomen om extremisten de pas af te snijden. Is dat opnieuw nodig?
‘Eén maatregel van de regering-Colijn was toen het ambtenarenverbod: ambtenaren mochten geen lid zijn van een groot aantal uiterst linkse en rechtse organisaties. Dat moest extremisten op linker- en rechterzijde de wind uit de zeilen halen. In deze tijd kun je denken aan een partijverbod. Dat wordt in Nederland heel lastig. Wat we wel alvast kunnen doen, is de instituties van onze rechtsstaat versterken. Extremisten hollen de democratie uit op de punten waar die het zwakst is. Ambtenaren moeten hierover in gesprek gaan en zich uitspreken als de grondwet in het geding komt.
We zullen moeten kijken wat er in een eventueel regeerakkoord staat en dan vooral op de kleine lettertjes moeten letten. Verschillende partijen hebben aangegeven dat ze hopen dat er een regeerakkoord op hoofdlijnen komt, maar ik zou ze toch aanraden om een coalitieakkoord volledig uit te schrijven. Zo kunnen we voorkomen dat er ongrondwettelijke dingen gebeuren.’
Wilders wordt in buitenlandse media omschreven als de ‘Hollandse Trump’. Is dat terecht?
‘Die vergelijking slaat eigenlijk nergens op, want wij hebben geen winner takes all-systeem. We kunnen hem beter vergelijken met de Italiaanse premier Giorgia Meloni, die ook een coalitie heeft moeten vormen. Meloni had in haar campagne conservatieve ideeën over het homohuwelijk en was heel eurosceptisch. Daar heeft ze tijdens haar premierschap nog niet echt naar gehandeld.
‘De vijver van de democratie droogt op aan de oevers’
Maar dit soort politici hollen wel de democratie uit. De vijver van de democratie droogt op vanuit de oevers. De vissen in het midden van de vijver merken daar aanvankelijk weinig van, maar de vissen aan de rand zijn als eerst de dupe. Bij Meloni zijn dat de bootvluchtelingen en de ouders van gelijk geslacht, die uit hun ouderschap worden gezet. Als we de status van onze democratie willen peilen, moeten we de randen van de vijver blijven controleren.’
