Links zit in verdomhoek, zoals ooit liberalen

Op allerlei manieren probeerden  de liberalen daarna het tij te keren. Verschillende partijen fuseerden, er waren naamsveranderingen, er waren wat halfslachtige pogingen om ook een soort zuil op te bouwen zoals de katholieken, gereformeerden en socialisten hadden gedaan. De kiezers bleven massaal weg. In 1937 poogde de Liberale Staatspartij uit arren moede zetels te winnen door indirect te profiteren van de populariteit van de gereformeerde premier Hendrik Colijn. Met de slogan ‘Zet meer liberalen naast Colijn’ haalde deze fusiepartij nog slechts vier zetels. De meer links-liberale Vrijzinnig-Democratische Bond had er toen nog maar zes. Van de 40 zetels uit 1913 waren er kortom een kwart eeuw later nog maar tien over.

Wat ze aan kwantiteit misten, compenseerden ze met kwaliteit. Althans, als men kwaliteit meet aan de hand van opleiding, vermogen, cultureel kapitaal, bestuurlijke ervaring en invloed. In de rechtspraak, het ambtenarencorps, de diplomatieke dienst, culturele instellingen, het bedrijfsleven, de banken en de universiteiten wemelde het nog van de liberalen. Zowel linkse als rechtse, zowel conservatieve als progressieve. De voornaamste kwaliteitskranten – het Algemeen Handelsblad, de Nieuwe Rotterdamsche Courant en Het Vaderland – golden als liberaal, net als een weekblad als De Groene Amsterdammer.

Wat de term liberaal of vrijzinnig precies betekende was daarbij wel steeds minder duidelijk. Zo gold liberaal in het spraakgebruik van die dagen doorgaans als links, omdat rechts gelijkstond aan christelijke politiek en links aan seculiere politiek. Voor liberalen zelf was de term vooral een soort brevet van zelfstandig denkvermogen. Men behoorde in ieder geval niet tot dat katholieke, orthodox-christelijke  en socialistische stemvee, dat zich met irrationele slogans naar de stembus liet drijven.

De liberalen waren kortom de weldenkende lieden: cultureel geschoold, universitair opgeleid, met een hoog vertrouwen in de wetenschap, een internationale oriëntatie en een in eigen ogen zeer inclusieve, progressieve en op de toekomst gerichte ideologie die ervanuit ging dat de meeste mensen uiteindelijk deugden. Met een mengeling van onbegrip, verbazing en nijd moesten ze echter toezien dat het liberalisme voor de meeste mensen  een scheldwoord was geworden. ‘Hoe klinkt thans voor socialisten, fascisten en Nederlandse rechtse partijen het woord; liberalisme. De afschuw van een heel geslacht heeft zich aan het woord gehecht’, zo schreef de historicus Johan Huizinga in zijn beroemde essay Nederlands geestesmerk uit 1931.

Zoals veel uit liberale kringen afkomstige intellectuelen gaf Huizinga zich steeds meer over aan een elitair cultuurpessimisme. ‘Wanneer men de massa uitnodigt zich te groeperen naar ideeën en inzichten, dan is het resultaat dat zij zich groeperen naar belangen, belangetjes, of leusjes,’ zo luidde zijn oordeel over de toenmalige democratie. Het volk was dom, de cultuur was steeds infantieler en er viel eigenlijk bar weinig aan te doen.

Zijn beroemde jongere neef Menno ter Braak oordeelde nog scherper. Volgens hem misbruikte eeuwig verongelijkte kiezers het stemhokje om hun rancune over hun eigen veronderstelde achterstelling te botvieren, daarbij opgejut door politieke demagogen die alleen uit waren op macht. Eerder al hadden prominente liberale politici als Samuel van Houten en Willem Treub op hun oude dag alle vertrouwen in de democratie verloren. Nederland zou alleen te redden zijn door de democratie op zijn minst voor even opzij te schuiven.

Het is wonderlijk hoezeer het liberale verval lijkt op dat van progressief-links heden ten dage. Zo valt op hoezeer tegenwoordig de afschuw van velen zich aan het woord ‘links’ heeft gehecht. Wat jarenlang als eretitel gold, is nu meer dan ooit een scheldwoord geworden. Een soort synoniem voor elitair, arrogant en moralistisch. Zelfs als bestaanszekerheid als belangrijk thema op de verkiezingsagenda is komen te staan en vrijwel iedereen oproept tot meer regie vanuit de staat, weten linkse partijen niet te profiteren.

Veelzeggend is dat het overgrote deel van de kiezers een stem op Geert Wilders vooral zag als middel om de intens verafschuwde Frans Timmermans uit het Torentje te houden. Liever nog Wilders dan links aan de macht! Voor veel mensen lijkt links daarmee geen tamelijke neutrale term om een politieke positie mee aan te duiden – die soms zelfs overeenkomt met die van henzelf – maar vooral een met negatieve associaties geladen begrip, dat los is komen te staan van de werkelijke inhoud.  

Verontwaardigd over zoveel onbegrip bij de kiezer, dreigt de progressief-linkse achterban zich ondertussen steeds meer in de eigen bastions te verschansen. Kwantitatief stelt zij steeds minder voor, maar in kwalitatief opzicht vertegenwoordigt zij de bloem der natie: de hoger opgeleide, cultureel onderlegde weldenkende lieden die de kwaliteitskranten lezen en werkzaam zijn in de wetenschap, cultuursector,  overheid, rechterlijke macht en in de hogere echelons van het bedrijfsleven. Met al hun kennis en hun goed afgestelde morele kompas staan zij klaar het volk naar de toekomst te gidsen. Om vervolgens met lede ogen te zien dat zij worden afgetroefd door politieke rattenvangers van Hamelen.

Net als in het Interbellum zien we ook nu dat sommige progressieven zich van de weeromstuit overgeven aan een bitter cultuurpessimisme over een aan consumptie verslaafde massasamenleving en een op sensatie beluste mediacratie. Ook gaan enkelen zich te buiten aan neerbuigende teksten over ‘domrechtse’ rancuneburgers die niet zelf kunnen denken en alleen maar met hun onderbuik stemmen.

Is er dan niets aan het verval te doen? Tallozen zullen in de komende tijd waarschijnlijk beweren dat zij wel het ei van Columbus hebben gevonden. Als we het liberale verval als voorbeeld zien, is er zowel goed nieuws als slecht nieuws. Het slechte nieuws is dat het wel even kan duren alvorens de afschuw die zich aan het woord ‘links’ heeft gehecht zal zijn verdwijnen. Pas met de ontkerkelijking en ontzuiling van de jaren zestig kwam er namelijk ruimte voor een vernieuwd liberaal geluid. Enerzijds was er de opkomst van de vernieuwingsbeweging D66 van Hans van Mierlo (die zich niet als liberaal afficheerde), anderzijds had VVD-leider Hans Wiegel succes met een meer volks liberalisme.

Het goede nieuws is dat vanaf dat moment de opmars onstuitbaar was. In de jaren negentig was het liberalisme zowel op economisch vlak (het zogenaamde neoliberalisme) als politiek vlak (de wereldwijde zegetocht van de liberale democratie) inmiddels zo dominant, dat toenmalig VVD-leider Frits Bolkestein tevreden vaststelde dat op een enkeling na inmiddels iedereen in Nederland liberaal was geworden. Met Mark Rutte kreeg Nederland in 2010 voor het eerst sinds de invoering van het algemeen kiesrecht een liberale premier. De storm zal waarschijnlijk dus nog wel even aanhouden. Tot die tijd is het voor progressief-links zaak om het advies van de liberale voorman H.C. Dresselhuys uit 1925 te volgen: houdt de lampen brandende!