Op 6 januari tekende patriarch Bartolomeus van Constantinopel de tomos, een synodaal document dat de orthodoxe kerk in Oekraïne zelfstandigheid schenkt.
De betekenis van dit document is historisch. Na eeuwen komt er een einde aan de kerkjuridische verbinding van Kiev en Moskou, en dat valt zeer slecht in Rusland. Het is namelijk goedbeschouwd óók een politiek document: het initiatief tot de kerkscheuring kwam immers van de Oekraïense president Petro Porosjenko.
‘Dit gebeurt natuurlijk in een land dat nog steeds in oorlog is,’ reageert Alfons Brüning, hoogleraar oosterse orthodoxie aan de Radboud Universiteit en de Protestantse-Theologische Universiteit Amsterdam. ‘We moeten daarom afwachten hoe die nieuwe kerk er over een jaar uitziet. Of het een patriottisch-nationalistische kerk wordt, of een open, inclusieve kerk voor alle gelovigen van Oekraïne. De staat lijkt het eerste te willen, maar de kerk toont zich ook verzoenend.’
De afscheiding heeft de orthodoxe gemeenschap opgeschud. Voor het eerst sinds eeuwen is er nu ook een confrontatie tussen Moskou en Constantinopel, respectievelijk het grootste en oudste patriarchaat van de orthodoxe wereld. De rivaliteit gaat ver terug. In 1589 werd de Russische kerk zelfstandig, doordat ze een eigen patriarch kregen. Door veroveringen en gebiedsuitbreiding in de zeventiende eeuw kreeg de Russische kerk zeggenschap over de orthodoxe kerk in Oekraïne. Constantinopel accepteerde dat, maar eigenlijk alleen als een tijdelijke en pragmatische oplossing. Brüning: ‘De Russen zagen en zien dat anders. Oekraïne was sindsdien een soort struikelblok. De rivaliteit tussen het patriarchaat van Moskou en Constantinopel was er dus al veel langer, maar tot een langdurige openlijke confrontatie was het nog niet gekomen. Sinds het einde van het communisme was die rivaliteit al gegroeid, ook omdat het Russische patriarchaat veel meer gelovigen vertegenwoordigt.’
De confrontatie is volgens Brüning van grote betekenis, niet alleen in Oekraïne: ‘Moskou heeft bijvoorbeeld de communiegemeenschap eenzijdig afgeschaft. Dit betekent dat Russische gelovigen nu niet meer de liturgie mogen bezoeken in niet-Russische orthodoxe kerken. Dat is een breuk met een eeuwenoude traditie, die gevolgen heeft voor orthodoxe kerken en gelovigen in de hele wereld.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
