Wat is er nog niet gezegd over Het land van aankomst, het jongste boek van de Amsterdamse hoogleraar grootstedelijke problematiek Paul Scheffer? Het is alom besproken, vaak lovend ontvangen, zelfs uitgeroepen tot de Bijbel van de integratieproblematiek. Dit moet dus een geweldig boek zijn. In de pers ging de meeste aandacht uit naar Scheffers analyse van de huidige situatie en zijn positie in het integratiedebat. Maar een groot deel van het boek is gewijd aan beschouwingen over het verleden, zoals eerdere migratiegolven, het kolonialisme en de ontwikkeling van de islam. Een goede gelegenheid om eens te zien hoe Scheffer met de geschiedenis omgaat.
Scheffer haalt halverwege zijn boek Leo Lucassen aan, die in zijn studie The Immigrant Threat een intrigerende vergelijking heeft gemaakt tussen de spanningen die verschillende migratiestromen in het verleden hebben veroorzaakt: Ieren in Groot-Brittannië, Italianen in Frankrijk en Polen in Duitsland. Lucassen concludeerde dat ook de integratie van deze groepen moeizaam verliep en veel langer duurde dan we geneigd waren te veronderstellen. Buitengewoon fascinerend materiaal, en als historische vergelijkingen ooit relevant zijn, dan hier.
Wat doet Scheffer ermee? Hij volgt het historische betoog, maar zodra het om gevolgtrekkingen voor het heden gaat, houdt de relevantie van de historische vergelijking voor hem opeens op. ‘Het is van belang om te zien hoezeer de conflicten tussen gevestigden en nieuwkomers zich hebben herhaald in de geschiedenis, zolang die benadering maar niet uitloopt op een gemakkelijk “eind goed al goed”.’ Als het verleden je niet goed uitkomt, waarom dan zoveel moeite gedaan? De geschiedenis is hier gereduceerd tot bladvulling.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Onbuigzame tradities
Een ander hoofdstuk gaat over het kolonialisme. In een verwarrende paragraaf probeert Scheffer uit te leggen waarom het Westen wel koloniale rijken heeft gevestigd, en China en de islamitische rijken niet. Scheffer stelt kolonialisme min of meer gelijk met kapitalisme. Met behulp van de in historische kringen allang bekritiseerde, zo niet weerlegde Weber-these, legt hij uit dat het protestantisme aan de wieg van het kapitalisme en dus ook van het kolonialisme staat. Even los van het feit dat Columbus en Vasco da Gama katholieken waren en voor katholieke vorsten werkten, zijn de oorzaken van het westerse kapitalisme wel wat ingewikkelder dan een kwestie van ‘openstaan voor ontdekkingen’, zoals Scheffer aan David Landes ontleent.
Hoewel Scheffer best wil erkennen dat het kolonialisme tot onaanvaardbare misstanden heeft geleid, schildert hij het wel af als enige brenger van vooruitgang. En daar zijn de ontvangende landen uiteindelijk beter van geworden. Landen als India, Indonesië en Egypte zijn lang gekoloniseerd geweest volgens Scheffer (Egypte in werkelijkheid slechts veertig jaar), en doen het daarom veel beter dan niet of nauwelijks gekoloniseerde landen als Ethiopië en Afghanistan (dat laatste land viel langer onder Brits bestuur dan Egypte).
Wie de geschiedenis een beetje kent, komt tegen zo’n bewering in opstand, al was het alleen maar om de feiten. Zo was Birma wel een kolonie, maar daar gaat het aantoonbaar niet erg goed. En Thailand heeft nooit een Europees bestuur gehad, maar is wel een van de Aziatische Tijgerlanden. Dit is werkelijk slecht historisch lezen. Het immense vraagstuk over de snelle opkomst van het Westen houdt een groot aantal historici al decennialang bezig en geen van hun werken vinden we hier aangehaald.
En dan volgen de onvermijdelijke passages over de islam. Het boek gaat namelijk niet over de migranten in Nederland. Als Scheffer het over migratie en moeizame integratie heeft, heeft hij het eigenlijk over moslims; en dan met name over dat deel van deze bevolkingsgroep dat om wat voor reden ook niet fijn integreert in de Nederlandse samenleving.
Scheffer zoekt één algemene sleutel tot een gegeneraliseerd probleem en vindt die in de cultuur (lees: islam). Dit cultuurbegrip heeft in zijn handen iets heel statisch en onhistorisch. ‘Culturele tradities’, aldus Scheffer, zijn vaak ‘onbuigzaam’. Het toeschrijven van onveranderlijk traditionalisme aan niet-westerse culturen is een heel oude stijlfiguur. In een langgerekte parafrase van de omstreden Engels-Amerikaanse osmanist Bernard Lewis schetst Scheffer het beeld van een totale stagnatie van ‘de islamitische wereld’. ‘De renaissance, de Reformatie, de technologische revolutie gingen zo goed als onopgemerkt voorbij aan de moslimwereld, die volhardde in het beeld van de christelijke Europeanen als barbaren, van wie weinig tot niets te leren viel.’
Dit is historisch apert onjuist en de chronologie wordt totaal verhaspeld. Als Scheffer de moeite had genomen om, bijvoorbeeld, het werk van de bekende Turkse historicus Ekmeleddin Ihsanoglu te lezen, had hij kunnen zien dat het Osmaanse Rijk vol technologische en culturele vernieuwing zat en zelfs als doorgeefluik van technologische overdracht naar Europa fungeerde.
Geloofsbelijdenis
De aangehaalde literatuur in Het land van aankomst lijkt omvangrijk, maar blijkt bij nadere beschouwing uitermate beperkt, is vaak gedateerd en wordt selectief gebruikt. Scheffer leunt bijvoorbeeld sterk op auteurs als David Landes, Bernard Lewis en Samuel Huntington, maar vermeldt niet hoezeer hun denkbeelden betwist zijn.
In het geval van Huntington, die betoogde dat de wereldorde na de val van de Muur zou worden bepaald door een botsing van beschavingen, meldt Scheffer wel dat hij de kracht van het nationalisme heeft onderschat. Maar de voornaamste kritiek was dat een begrip als beschaving methodologisch totaal onbruikbaar is. Het is in dit verband ook onbegrijpelijk dat Scheffer Huntingtons belangrijkste kritikaster, Edward Said, niet noemt. Dan had hij meteen iets kunnen meenemen over de lange traditie van stereotypering van het niet-Westen door westerse intellectuelen.
Hoewel Scheffer veelvuldig verwijst naar de Verenigde Staten, refereert hij nergens aan de bekende Amerikaanse socioloog Amitai Etzioni, die in The Monochrome Society (2001) concludeerde dat immigranten zich binnen enkele generaties conformeren aan het dominante verwachtingspatroon van de gemiddelde Amerikaan. Heeft hij dit belangwekkende boek over het hoofd gezien, of genegeerd? En als hij zo graag van ‘de islamitische cultuur’ spreekt, waarom dan slechts een enkele islamitische denker genoemd? Een algemeen oordeel over een stagnerende cultuur op basis van een magere en eenzijdige leeslijst blijkt gemakkelijker dan een gedegen interesse voor een fascinerend en moeizaam debat dat vele sprekers heeft.
Hier is niet een wetenschapper aan het woord, maar iemand die bevestiging zoekt voor het feit dat we een probleem hebben. Migratie leidt tot spanning en spanning tot onzekerheid, en onzekerheid dwingt tot nadenken. En tekortschietende integratie zien we vooral bij islamitische migranten en dat komt vooral door hun cultuur. Dat is een zeer beperkte boodschap. Erger is dat Scheffer die uitermate slecht onderbouwt. Zo klinkt Het land van aankomst toch te veel als een geloofsbelijdenis, en die, zo weten we, verhoudt zich slecht tot empirische analyse. Was vroeger het kapitalisme het categoriale kwaad, nu is migratie kennelijk het categoriale drama. Kon Scheffers artikel ‘Het multiculturele drama’ uit 2000 nog gelezen worden als een hartenkreet, deze poging tot onderbouwing schiet in zijn analytische methodiek en historische kennis schromelijk tekort.
Paul Scheffer
Het land van aankomst
477 p. De Bezige Bij, € 27,50 (gebonden), € 22,50 (paperback)
Remco Raben is werkzaam bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie.
