Nazi-erfgenaam kocht Nederlandse wapenfabriek

De Groene Amsterdammer kreeg informatie aangereikt door een actiegroep in Den Bosch. Zij had De Kruithoorn doorgelicht. Eind jaren zestig was de protestcultuur goed op gang gekomen, ook die tegen de oorlogsindustrie. Dat kwam mede door de oorlog in Vietnam. In dat land werd volgens dezelfde actiegroep door Amerikaanse troepen munitie uit de Bossche fabriek gebruikt. Ook Zuid-Afrika en Griekenland werden naar het heette bediend, landen die zuchtten onder respectievelijk een apartheidsbewind en een kolonelsregime. 

Na de publicatie stelde Fred van der Spek van de Pacifistisch Socialistische Partij (PSP, later opgegaan in GroenLinks) Kamervragen. Hij citeerde uit de afscheidsbrief van Goebbels aan zijn stiefzoon. Van der Spek gebruikte de relatie van Quandt met Hitlers propagandachef als munitie in een breder offensief. Een wapenfabriek hoorde volgens hem niet thuis in weinig transparante particuliere handen: ‘Deze industrie kan een gevaarlijke en autonome invloed op het ontstaan en voortduren van gewapende konflikten uitoefenen.’ In een motie eiste Van der Spek dat De Kruithoorn zou overschakelen op louter civiele productie. Hij kreeg in de Kamer alleen bijval van de Communistische Partij Nederland (CPN). 

Intussen zag de directie van De Kruithoorn de schaduw van de nazi-jaren over zich heen vallen. Ze voelde zich genoodzaakt in een zes pagina’s lange verdediging elke relatie met het donkere verleden van de hand te wijzen. Het was ‘smaad’ en ‘duimzuigerij’. In haar betoog ging de waarheid echter ten onder: ‘Het is onjuist te stellen dat Goebbels de stiefvader van Harald Quandt was’, beweerden de Bossche bazen.  

In hetzelfde document legde de directie uit hoe de overname door IWK tot stand was gekomen. Daarbij was een verbindende rol weggelegd voor een aandeelhouder van De Kruithoorn ‘die in de oorlog wegens sabotagedaden ter dood werd veroordeeld en de oorlog overleefde in een Duitse gevangenis’. Over hem verderop meer. Eerst naar Harald Quandt. 

‘Mijn lieve Harald’, zo begon Joseph Goebbels zijn afscheidsbrief. ‘Misschien ben jij de enige die de nalatenschap van ons gezin kan voortzetten [….]. Of we elkaar ooit weer zullen zien, is aan God. Mocht dat niet zo zijn, wees dan altijd trots dat je behoort tot een gezin dat, zelfs bij tegenslag, trouw is gebleven aan de Führer en zijn zuivere, heilige zaak, tot het laatste moment.’ Goebbels ondertekende met: ‘Jouw papa’. 

Harald kreeg de brief terwijl hij krijgsgevangen zat nabij de Libische havenstad Benghazi. Hij was 23 jaar, luitenant bij de Luftwaffe. Zijn palmares vermeldde gevechten op Kreta, aan het Oostfront en in Italië. 

Ook zijn moeder, Magda Goebbels-Ritschel, had hem geschreven: ‘Ons glorieuze idee gaat ten onder […]. De wereld die na de Führer en het nationaalsocialisme komt, zal niet de moeite waard zijn om in te leven.’ Zij had de jaren daarvoor met verve, en met instemming van de toen nog ongehuwde Hitler, de rol van First Lady in Duitsland vervuld. 

Kort nadat de beide echtelieden hun afscheidsbrieven aan Harald verstuurden, pleegden ze zelfmoord. Dat gebeurde daags na Hitler, op 1 mei 1945. Ze namen hun zes andere kinderen, in de leeftijd van vier tot twaalf jaar, mee de dood in. Het nieuws beroerde de gevangen Harald hevig. 

Harald was kind uit een eerder huwelijk van Magda, met wie Goebbels eind 1931 trouwde. Het echtpaar nam de jongen van net tien jaar onder zijn hoede. Adolf Hitler trad bij het huwelijk als getuige op. 

Haralds biologische vader, de industrieel Günther Quandt, maakte tijdens de Hitlerjaren groot geld met de productie van munitie, wapens en batterijen. Hij behoorde als financier van nazi-partij NSDAP tot de bevoorrechte ondernemers. Tegen Goebbels kon hij echter niet op. Zijn pogingen om zoonlief bij zich in huis te houden waren vergeefs. 

Al voor het huwelijk met Magda noteerde Goebbels over Harald in zijn dagboek: ‘Heel blond en een beetje brutaal. Maar dat vind ik leuk.’ En wat later: ‘Ik zal een bruikbare jongen van hem maken.’  

Günther keek na de oorlog terug op de twist om zoonlief. Historicus Joachim Scholtyseck putte voor zijn boek Der Aufstieg der Quandts uit de familiearchieven: ‘Goebbels haalde het in zijn hoofd dat hij Harald […], die hij naar allerlei partijbijeenkomsten meesleepte en die daardoor in het openbaar uiteraard als zijn zoon werd beschouwd, mocht houden. De jongen was lang en blond en daarom een paradepaardje voor een nazileider die er zelf nou niet bepaald als een nazi-Duitser uitzag.’

Wat die nazi-Duitsers betrof: Günther profiteerde zakelijk ten volle van ze. Hij maakte voor de uitbreiding van zijn imperium gebruik van dwangarbeiders, ook bij de voorloper van IWK in Hannover, de Deutsche Waffen- und Munitionsfabriken AG. Voor een nieuwe vestiging van zijn accufabriek AFA in Hannover investeerde Günther bovendien in de bouw van een concentratiekamp dat door de SS werd bestierd, waarin minstens vierhonderd mensen zouden omkomen. Het gold als satellietkamp van Neuengamme. 

Günther kwam er na de oorlog genadig vanaf. Hij zuchtte anderhalf jaar in geallieerde gevangenschap, maar wist dankzij goede connecties en een onuitputtelijk opportunisme aan een veroordeling te ontsnappen. Hij zou slechts een meeloper zijn geweest. Duitsland moest weer worden opgebouwd. Met de communisten was voor de westelijke geallieerden een nieuwe vijand zeer nabij. 

Twee jaar na het einde van de oorlog keerde Harald terug uit Benghazi. Duitsland lag in puin, de Quandts stonden overeind als een van de rijkste families van het land. Günther overleed in december 1954. Het imperium viel toe aan zijn twee kinderen: Harald en diens elf jaar oudere stiefbroer Herbert. Deze zoon uit het eerste huwelijk van de patriarch speelde al gedurende de oorlog een belangrijke rol binnen vaders bedrijven. Hij was onder meer verantwoordelijk voor de inzet van dwangarbeiders en concentratiekampgevangenen.  

De lange reeks Quandt-bezittingen werd gelijkelijk over Günthers zonen verdeeld. Harald, intussen afgestudeerd als ingenieur, kreeg onder meer de Industrie Werke Karlsruhe (IWK). Zijn stiefbroer, de zakenman van de twee, kreeg de accufabriek AFA (later Varta) en de autoproducent BMW, het latere paradepaard. 

Toen IWK in 1961 de zieltogende Nederlandse Wapen- en Munitiefabriek (NWM) De Kruithoorn NV overnam, stond Harald aan het roer. De fabriek was in 1948 opgericht door de Bossche gebroeders Sopers. De jongste van de twee, Jan, werd directeur. Hij haalde in mei 1953 een munitieorder van betekenis binnen. Die kwam uit de Verenigde Staten. Het Amerikaanse Offshore procurement program moest de banden met en positie van de bondgenoten in Europa verstevigen. De wereld verkeerde volop in de Koude Oorlog.  

De Amerikaanse opdracht was van groot belang, aldus Sopers, ‘daar het Nederland een kans geeft aan te sluiten bij de wederzijdse defensie-inspanning van de NATO-landen’. De dolblije directeur zou nog in het jaar van de opdracht overlijden. Hij maakte niet meer mee hoe De Kruithoorn eind jaren vijftig in een financiële crisis geraakte, Koude Oorlog en nieuwe bestellingen ten spijt.

Bij het binnenloodsen van een nieuwe eigenaar speelde een van de aandeelhouders, een oud-verzetsman, een grote rol. De directie stipte dat al aan na de geruchtmakende publicatie in De Groene Amsterdammer. Hij werd in het document niet met name genoemd, maar heette Henk Visser. De geboren Groninger – verwoed wapenverzamelaar – had gedurende de oorlog aan acties van het verzet deelgenomen en wapens uit een Duitse officiersmess gestolen. De bezetter vatte hem in mei 1942 in de kraag. Een aanvankelijke doodstraf werd dankzij de invloedrijke contacten van zijn familie omgezet in vijftien jaar tuchthuis, waardoor hij terechtkwam in Zuchthaus Siegburg, even boven Bonn. 

Behalve aandeelhouder was Visser directeur verkoop en ontwikkeling bij De Kruithoorn. Hij beschikte over een internationaal netwerk. Visser had weliswaar een IWK binnengehaald die onder leiding stond van Harald Quandt. Maar toen diens naam en antecedenten in 1970 in Nederland tot opwinding leidden, speelde déze Quandt al geen rol meer. Hij was in september 1967 omgekomen bij een vliegtuigongeluk. Op weg naar Nice stortte zijn Beechcraft King Air ten noorden van Turijn neer, waarschijnlijk als gevolg van een blikseminslag. De ervaren piloot Harald en zijn vijf passagiers kwamen om het leven. Onder hen waren geen andere leden van de dynastie. IWK viel toe aan stiefbroer Herbert, die ondanks zijn rol in zijn vaders bedrijven ongekreukt uit het denazificatieproces was gekomen.  

Dankzij de bemoeienis van de Quandts leefde De Kruithoorn op. Mede vanwege belangrijke militaire orders uit ‘hun’ Duitsland. Het aantal personeelsleden bedroeg op het hoogtepunt zevenhonderd. In 1975 ging de Bossche fabriek in andere Duitse handen over. De nieuwe eigenaar heette Rheinmetall. Die sloot in 1998, vijftig jaar na de oprichting, de poorten. Het personeelsbestand was toen al teruggelopen tot 180.  

Enkele jaren later zou Eurometaal, voorheen Staatsbedrijf Artillerie Inrichtingen, eveneens in handen van Rheinmetall, als laatste Nederlandse wapen- en munitiefabriek in het slot vallen. De malaise had alles te maken met de val van de Berlijnse Muur in november 1989 en het einde van de Koude Oorlog. Fabrieken die afhankelijk waren van militaire orders raakten hun afzetmarkt kwijt. Bestellingen bleven uit. De wereldvrede leek nabij. Toen nog wel.