Na de verovering van Egypte door de Romeinen kwamen drie tradities bij elkaar. De Romeinse traditie van realistische portretten, hellenistische schildertechnieken en het Egyptische mummificatieproces. Zo ontstonden ‘mummieportretten’, de vroegst bekende op hout geschilderde realistische portretkunst. Universiteitsmuseum Allard Pierson maakte er een tentoonstelling over. Volgens conservator Ben van den Bercken kloppen de portretten soms tot in de details.
Hoe kwam deze tentoonstelling tot stand?
‘Wij hebben zes mummieportretten in de vaste collectie van het Allard Pierson. Dit soort portretten werd van de eerste tot en met de vierde eeuw na Christus op een houten plankje geschilderd en op het hoofdeinde van de mummie geplaatst. Het leek ons interessant om samen met andere musea en door middel van de laatste technologieën meer te weten te komen over deze kunstwerken. Wie waren de afgebeelde personen? Wie maakte de portretten? En welke houtsoort en pigmenten werden er gebruikt? De voorlopige resultaten van dit onderzoek kunnen we nu aan het Nederlandse publiek laten zien. Het is de eerste tentoonstelling over mummieportretten in Nederland.’
Meer interviews lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Wat maakt mummieportretten zo speciaal?
‘Het zijn de eerste echte realistische geschilderde portretten die we kennen. Zeker als je ze vergelijkt met afbeeldingen die vóór 332 v.Chr., de faraonische periode, werden vervaardigd. In afbeeldingen uit die tijd zie je canonieke of geïdealiseerde versies van de afgebeelde persoon; ze zijn nauwelijks van elkaar te onderscheiden. De afgebeelde neus moest bijvoorbeeld binnen een bepaald raster vallen en een hoofd moest een x aantal blokjes hoog zijn. Dit gold ook voor mummiekisten en mummiemaskers. die de dode hielpen het hiernamaals te betreden.
Zelfs de vorm van iemands ogen en schoonheidsvlekjes zijn zichtbaar
De Romeinen hadden een andere gewoonte om hun voorouders te eren: zij maakten realistisch ogende voorouderbustes. Dat realisme namen ze mee naar Egypte, en zo zijn de Romeinse en Egyptische tradities samengesmolten tot deze realistische mummieportretten. Ze zijn veel individualistischer dan de faraonische afbeeldingen. De individuele haardracht, kleding en uiterlijke kenmerken zijn zichtbaarder, zoals de vorm van iemands ogen en schoonheidsvlekjes in het gezicht. Bij één mummieportret konden medici zelfs vaststellen dat de afgebeelde persoon was geopereerd aan een ooglid.’
Wie zijn de mensen die werden afgebeeld?
‘Het zijn voornamelijk inwoners van Romeins Egypte die tot de hogere middenklasse behoren, mensen van stand die herinnerd wilden worden. Aan de uiterlijke kenmerken van de portretten kun je zien dat zij zich met Griekse en Romeinse kenmerken wilden laten afbeelden. Uit geschreven bronnen weten we ook dat het voornamelijk mensen zijn uit de Fajoem-regio, een gebied ten zuidwesten van Cairo. Welgestelde personen, vaak oud-soldaten, kregen daar vaak vruchtbare grond toegewezen om tijdens hun pensioen te bewerken. Het is waarschijnlijk dat de geportretteerden afstammen van deze gemeenschap, maar het is moeilijk te achterhalen wie die personen precies waren.
De tentoonstelling bevat één mummieportret waarvan we weten om wie het gaat, omdat de naam erop is geschreven. Maar bij de andere mummieportretten is het een compleet raadsel. Dat komt deels door de niet of slecht gedocumenteerde opgravingen eind negentiende eeuw. De Egyptenaren bevestigden soms een houten etiket aan een mummie met informatie over zijn of haar naam, beroep, afstamming en leeftijd. Soms stond de naam op de mummie of zelfs op het mummieportret geschreven. Maar omdat de portretten in veel gevallen los zijn gehaald van de gemummificeerde lichamen weten we nu niet meer welk portret bij welke persoon hoort.’
De gewoonte om iconen te vergulden stamt af van de Egyptische traditie
Hadden de mummieportretten invloed op de latere schilderkunst?
‘Zeker. Schilders uit het Byzantijnse Rijk werkten met dezelfde gesmolten bijenwas-techniek die in de mummieportretten is gebruikt. In faraonisch Egypte waren vergulde gezichten op mummiekisten en -maskers gebruikelijk omdat goud de huidskleur van de goden was. Ook bij sommige mummieportretten werden de lippen, de haarkrans of de achtergrond verguld. Je zou kunnen stellen dat de middeleeuwse gewoonte om goud te gebruiken voor christelijke iconen afstamt van deze Egyptische traditie. Toen mummificatie als wijze van begraven verdween en het christendom opkwam als officiële godsdienst van het Romeinse Rijk, gingen ambachtslieden die eerst mummieportretten maakten zich op andere producten richten. Zo is de techniek blijven voortbestaan.’
Oog in oog. De mensen achter mummieportretten
6 oktober 2023 tot en met 25 februari 2024
Allard Pierson, Amsterdam
Openingsbeeld: Portret van een vrouw, 150–200 na Chr. Hout met encaustische beschildering. Musée du Louvre, Parijs. Photo (C) Musée du Louvre, Dist. RMN-Grand Palais / Georges Poncet,