Microben als wapen

De figuur Shiro Ishii moet begrepen worden in de historische context van het moderne Japan. Na het einde van het shogunaat en de terugkeer van het keizerrijk in 1868 (de Meji-restauratie) maakte het eiland een razendsnelle ontwikkeling door. Japan industrialiseerde en moderniseerde, en liet zich inspireren door westerse ideeën over imperialisme, militarisme en kolonialisme, om die daarna verder samen te smelten tot een giftige ‘eigen’ vorm van ultranationalisme. Toen Japan in 1895 China versloeg en in 1905 ook nog een nederlaag toebracht aan het Russische tsarenrijk, wist de wereld dat er in het Verre Oosten een nieuwe grootmacht was opgestaan, en een potentiële vijand.

In deze overgangstijd kwam Shiro Ishii ter wereld – in 1892 in Chiyoda, ten zuiden van Tokyo. Hij was het vierde kind van een voormalig feodaal heerser, die, ondanks de afschaffing van de feodaliteit, nog steeds leefde als een landheer. In deze elitaire kringen leefde een sterk Japans superioriteitsgevoel ten opzichte van andere Aziatische volkeren, en werd de keizer verheerlijkt als de zon zelve.

De jonge Ishii was begaafd en kon door het netwerk van zijn familie een goede positie krijgen aan de Kyoto-universiteit, waar hij geneeskunde studeerde. Medestudenten uit die tijd beschreven de latere gifmenger als een onaangename en onvriendelijke student, die in het laboratorium de troep die hij achterliet nooit opruimde. Aan het begin van de jaren twintig werkte hij bij een hospitaal in de hoofdstad, waar hij zich ’s nachts te buiten ging aan slemp- en zuippartijen en bezoeken aan schimmige bordelen die piepjonge geisha’s exploiteerden.

Toen hij in 1927 aan zijn proefschrift aan de universiteit van Kyoto werkte, stuitte Ishii op een document over de Geneefse Conventie. Daar las hij over biologische oorlogvoering, en ook dat de wereld die zou verbieden. Japan had deze conventie ondertekend, maar het parlement had het niet geratificeerd. Ishii zag een kans. Sterker nog: hij ervoer een waar eureka-moment. Biologische oorlogvoering leek hem een goedkope oplossing, die Japan – arm aan staal – kon helpen de imperiale dromen in Azië te verwezenlijken. Dood en verderf, zo besefte de jonge arts, kon je eigenlijk ook zonder kanonnen zaaien.

In de daaropvolgende jaren maakte hij een lange wereldreis door Rusland, Europa en de Verenigde Staten om zich te verdiepen. Zo zou hij zelfs enige tijd aan het roemruchte Massachusetts Institute for Technology (MIT) in Boston hebben gestudeerd. In 1930 keerde hij met een missie terug naar Japan, dat in de tussentijd steeds militaristischer en nationalistischer was geworden.

In 1931 viel Japan China binnen en bezette grote delen van Mantsjoerije. Van het leger kreeg Ishii een complex tot zijn beschikking om zijn zo gewenste laboratorium te realiseren, in het industriële district van Harbin. Al in zijn eerste laboratoria sneed Ishii Chinese, Mongoolse en ook Russische gevangenen levend open, nadat ze waren geïnfecteerd met onder andere antrax, pest en snot (een kippenziekte). Zo probeerde hij de ontwikkeling van ziektes te observeren, teneinde ze te verbeteren. De buitenwereld had er toen nog weinig weet van, al wisten Chinezen in omliggende dorpen wel dat zij die vervoerd werden naar Ishii’s onderzoekscentrum levend noch dood zouden terugkeren.

Later in de jaren dertig verhuisde Ishii’s horrorkabinet naar het meer afgelegen Pingfan. Een groot complex, met de eufemistische naam ‘Afdeling voor epidemiepreventie en watervoorziening’ (kortweg: Eenheid 731), werd uit de grond gestampt met daarin laboratoria, gevangenissen voor mensen en fokruimtes voor ratten, muizen en vlooien. Het officiële verhaal was dat Ishii hier vaccins ontwikkelde tegen zoönotische ziektes, maar in feite zocht hij juist naar manieren om dit soort aandoeningen zo veel en zo goed mogelijk te verspreiden.

Het ‘materiaal’ bestond uit Chinezen, al dan niet gevangen tijdens de oorlog. Het was niet de bedoeling dat stafmedewerkers deze proefkonijnen zagen als mensen, laat staan als burgers. Ishii en zijn staf beschouwden de testpersonen als een soort hout (maruta) dat je in tweeën kon splijten en schaven, omhakken en doorzagen. In Eenheid 731 spoten de artsen de Chinese gevangenen in met ziektes en observeerden daarna nauwgezet wat er gebeurde, zowel met de zieke als met de (nog) gezonde gevangenen. Wanneer deze maruta’s eenmaal zwart uitgeslagen waren van de pest ging het mes erin. Dan haalden ze de organen uit de Chinezen om ze verder in het lab te onderzoeken.

Maar daar bleef het niet bij. In Eenheid 731 onderzocht Ishii ook de weerbaarheid van het lichaam door mensen deels te bevriezen of levend te koken, uit te hongeren en uit te drogen, en langdurig bloot te stellen aan giftige gassen, hoge doses elektriciteit en centrifugale druk. Andere experimenten waren soms zo kwaadaardig en bizar dat zelfs de meest morbide horrorschrijver ze niet zou kunnen bedenken, laat staan beschrijven.

Generaal Ishii sprak over zijn experimenten als ‘het geheimste van het geheim’. Om de wreedheden stil te houden, gaf hij zijn meest loyale familieleden en getrouwe vrienden uit Chiyoda sleutelposities in het laboratorium. Het leger zag erop toe dat zij die meer wisten direct gedood werden. Alles diende de overwinning van Japan en de uitbreiding op het vasteland, maar met dat gemartel in Eenheid 731 was Ishii er nog niet. De ziektes moesten toch de wereld in.

Het gebruik van microben als wapen bleek minder eenvoudig dan gedacht. Je kunt grote hoeveelheden besmette vlooien wel uit vliegtuigen werpen, maar die overleven de koude lucht niet. Een ontploffende bom zorgt ervoor dat de temperatuur voor de vlooien te hoog oploopt en dat ze verbranden. Een oplossing vond Ishii in keramieken capsules, die na een plof op de grond eenvoudig braken. Andere effectieve methoden die het leger later zou inzetten betroffen het rondspuiten van bacteriën, of het lokaal (laten) uitdelen van met bacillen besmeerd brood, snoep, graan of rijst.

Na de bezetting van Mantsjoerije in 1931-1932 ging Japan in 1937 over tot de tweede fase: een volledige invasie van China. Tijdens deze Tweede Chinees-Japanse Oorlog, die duurde tot 1945, werden de ‘vruchten’ van Ishii’s onderzoek daadwerkelijk geplukt. Zo vertrok er in oktober 1940 een trein van Pingfan naar Hangzou met een lading van 50 kilo vloeibare cholerabacteriën, 70 kilo tyfusbacteriën en miljoenen met pest besmette vlooien. Het leger leegde de bacteriën in de waterbronnen in de buurt van de havenstad Ningbo, en op 27 oktober sproeiden ze de vlooien vanuit vliegtuigen over de huizen.

Meerdere hooggeplaatste Japanse legerleiders hebben later getuigd dat ze filmbeelden hebben gezien van de cholera-aanval op Ningbo. Met die propagandafilm hoopte Ishii het hoogste gezag in Tokyo – en wellicht de keizer – te overtuigen van zijn successen, en over te halen om nóg meer te investeren in biologische oorlogvoering.

In november brak in Ningbo, zoals verwacht, de epidemie uit. Een week na het ‘stille bombardement’ waren er al twintig mensen overleden, en het aantal groeide met de dag. Een overlevende was de achtjarige Hu Xian Zhong, die zijn ouders, broers en zussen verloor. In 1997 herinnerde hij zich: ‘Een maand na de uitbraak van de pest werden meer dan honderd gebouwen in het centrum tot de grond toe afgebrand om de verspreiding van de ziekte te voorkomen. Vijfhonderd mensen werden uit hun huis gegooid om op de straat te leven, nadat ze hun familie en bezittingen verloren hadden. Ik was een van hen.’

Dat Hu de pest-aanval van Ningbo had overleefd, mag een wonder heten. Normaal sterft 90 procent van de pestpatiënten, maar in Ningbo ging het om 99 procent. In Eenheid 713 hadden Ishii’s artsen de ziekte namelijk zo goed opgekweekt op levende, gezonde mensen, dat hun man-made pest dodelijker was dan ooit.

En zo deden de ziektes hun oorlogswerk. Tienduizenden en uiteindelijk zelfs honderdduizenden mensen stierven door toedoen van Ishii’s programma van dood en verderf door cholera, tyfus en pest. Na de aanvallen op Ningbo en Changde experimenteerde hij ook met bombardementen van met antrax besmette veren. Of hij liet met antrax besmeurde levende vogels los, die hun veren boven steden zouden afschudden.

In het laatste jaar van de oorlog ontwierp hij zelfs een plan onder de codenaam ‘Kersenbloesem in de nacht’ dat bedoeld was om de pest te verspreiden in San Diego, aan de Amerikaanse westkust. Het bleef bij plannen, want nadat de Amerikanen hun giftige en verwoestende atoombommen op Hiroshima en Nagasaki hadden geworpen, eindigde de Japanse agressie.

Nog voordat de rook was opgetrokken, vielen de Sovjetlegers Mantsjoerije binnen. In totale paniek vernietigden de Japanners al het bewijsmateriaal van hun gruweldaden. De nog levende gevangenen in Eenheid 731 werden direct gedood, het lab werd vernietigd, en de ratten, muizen en vogels losgelaten – waarop een nieuwe epidemie uitbrak. De Sovjets arresteerden twaalf legerofficieren en medici, die bij de processen van Chabarovsk (in 1949) werden veroordeeld tot jarenlange werkkampen in Siberië. Hoewel de processen ideologisch gekleurd waren, boden de getuigenissen een goed en vooral vers inzicht in de praktijken die hadden plaatsgevonden in Eenheid 713 en elders in bezet China.

Ishii zelf viel niet in handen van de Sovjets. En ook niet in handen van de Amerikanen. Zij verleenden hem, net als de keizer, immuniteit en hij leefde nota bene nog tot zijn dood in 1959 in vrede in Japan (zie kader). Hij en andere veteranen van Eenheid 713 hadden in het naoorlogse Japan nog een glansrijke carrière. Pas vanaf het einde van de jaren tachtig is deze gitzwarte bladzijde uit de Japanse geschiedenis – mede door druk en juridische claims vanuit het steeds zelfbewustere China – enigszins bespreekbaar geworden.