‘Massamoordenaars zijn vaak charmante mensen’

‘De communistische partij in China wil geen studies meer over de Culturele Revolutie. Ze wil niet dat het verleden wordt bezoedeld,’ vertelt sinoloog Frank Dikötter. Hij deed jarenlang archiefonderzoek in China naar de wandaden van Mao Zedong, maar tegenwoordig krijgt hij daar de kans niet meer toe.

Onlangs verscheen het derde deel van Frank Dikötters trilogie over het naoorlogse China, De Culturele Revolutie. Eerder maakte hij naam met Mao’s grote hongersnood (2010). Sinoloog Dikötter (1961) is van Nederlandse origine, maar groeide op in Zwitserland. Hij is hoogleraar in Hongkong en Londen.

Al jaren probeert hij het grillige karakter van ‘Grote Roerganger’ Mao Zedong te doorgronden. ‘Als iedere dictator was Mao erop uit de macht te veroveren en te behouden, tegen elke prijs,’ zegt Dikötter. ‘Hij had een groot talent voor achterkamertjespolitiek, geen enkel respect voor mensenlevens en was volstrekt megalomaan. Toch wist hij een soort mystiek om zich heen te creëren, hij poseerde als een halfgod. Er zijn nog steeds mensen onder de indruk van hem – zelfs zijn slachtoffers. Ook iemand als Henry Kissinger, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, beschreef hem als de oriëntaalse koning-filosoof. Net als Hitler en Stalin wist Mao anderen te manipuleren. Massamoordenaars zijn vaak charmante mensen.’
 

Grote tegenvaller

In De Culturele Revolutie laat Dikötter zien hoe in China vijftig jaar geleden een razernij van geweld losbrak. Het begon ermee dat communistenleider Mao grote bewondering had voor zijn Russische tegenhanger Jozef Stalin. ‘Hij zag hoe Stalin het achterlijke Russische land wist om te vormen tot een wereldmacht en er een industriële mogendheid van maakte. Een grote tegenvaller voor hem was de destalinisatie: de nieuwe Sovjet-leider Nikita Chroesjtsjov veroordeelde Stalins daden en de cultus rond zijn persoon. Daardoor realiseerde Mao zich dat ook zijn nalatenschap eraan kon gaan.’

Hij kon natuurlijk iedereen in de communistische partij die een gevaar voor hem vormde opsporen en elimineren, maar hij bedacht iets slimmers. Hij liet anderen het werk doen. ‘Mao wist uit eerdere ervaringen dat hij niet op de intellectuelen van China kon vertrouwen, die waren kritisch op hem. Daarom vestigde hij zijn hoop op de jeugd. Vanaf het begin van de jaren zestig had hij gezorgd voor socialistisch onderwijs, waarin jongeren werden doordrongen van de zegeningen van het socialisme. Ze werden geschoold in haat tegen klassenvijanden. Ze popelden om in actie te komen.’
 

‘Jongeren werden geschoold in haat tegen klassenvijanden’

In 1966 kondigde Mao de Culturele Revolutie aan waarin hij jongeren opzette tegen hun docenten en tegen intellectuelen. Verenigd in de Rode Gardes sloegen ze aan het plunderen, vernielen en moorden. ‘Toch gingen ze Mao niet ver genoeg. Na een paar maanden verordonneerde hij dat iedereen mocht zeggen wat hij wilde, alle klachten over de partij mochten worden geuit. Dat was jarenlang niet mogelijk geweest en mensen begonnen allerlei beschuldigingen te uiten. Zo zette hij het volk op tegen zijn vijanden in de partij. Het werd een chaos, waarin iedereen tegen iedereen begon te vechten.’
 

De hond van Mao

‘Maar nog was het niet genoeg. De revolutie moest gaande worden gehouden. Een van degenen die hem daarbij behulpzaam was, was zijn vrouw Jiang Qing. Een vreselijke mens, een psychopaat net als hij. Ze omschreef zichzelf later als “de hond van Mao, ik beet wie hij zei dat ik bijten moest”. Deze Madame Mao dook overal in het land op om te wijzen op klassenvijanden en aan te sporen tot geweld.’

Doordat Mao iedereen tegen elkaar had opgezet, lukte het niemand om hem tegen te houden. ‘Kenmerkend voor de Culturele Revolutie was dat niet duidelijk was wie elkaar steunde. De allianties verschoven steeds en iedereen stak elkaar een dolk in de rug. De beste manier om te overleven, was om mee te spelen.’
 

‘Mao zette zijn volk op tegen zijn vijanden in de partij’

‘Na een paar jaar realiseerden veel mensen zich dat de Culturele Revolutie de partij had beschadigd en begonnen ze weer eigen activiteiten te ondernemen, maar ondergronds. Ze bewezen lippendienst aan de partij, maar probeerden ondertussen hun eigen leven te leiden. Er ontstond een bloeiende zwarte economie. De partij had niet meer de macht om ertegen op te treden. Na Mao’s dood in 1976 gaf zijn opvolger Deng Xiaoping de Chinezen meer economische vrijheid, maar politieke vrijheid hebben ze nog steeds niet.’
 

Niet onafhankelijk

De Chinezen herinneren zich nog maar al te goed wat er is gebeurd tijdens de Culturele Revolutie, maar het is voor hen lastig erover te praten, zegt Dikötter. Er mag geen onderzoek meer naar worden gedaan. ‘Xi Jinping, de huidige president, wil niet dat het Chinese verleden wordt bezoedeld.’

Toen hij tien jaar geleden met zijn onderzoek begon, mocht Dikötter tal van Chinese archieven bekijken. Moeiteloos kreeg hij in provinciale archieven stapels documenten overhandigd. ‘Dat lukt nu niet meer. Het wordt steeds moeilijker onafhankelijk historisch onderzoek te verrichten.’
 

‘Allianties verschoven steeds en iedereen stak elkaar een dolk in de rug’

Mao’s grote hongernood is het enige werk van Dikötter dat in het Chinees is vertaald. Maar zijn boeken mogen niet in China worden uitgegeven, wat niet wil zeggen dat ze het land niet in komen. In Hong Kong zijn ze vrij verkrijgbaar.

Voor zijn volgende boek richt Dikötter zijn blik niet meer alleen op China. Dit keer wil hij schrijven over acht dictators. En één daarvan is natuurlijk Mao Zedong.