Konrad Adenauer (1876-1967)

Rehabilitatie was ook nodig vanwege de schande van de Shoah. Tegen de zin van veel Duitsers en van zijn eigen adviseurs zocht Adenauer al snel contact met Joodse organisaties om een begin te maken met de wiedergutmachung. Maar ook voor de andere kant was er sprake van ‘rehabilitatie’. Adenauer stopte de denazificatieprocedures. Vrijwel alle nazi’s kregen van hem een tweede kans.

De Duitse deling was in zekere zin ook een erfenis van het Derde Rijk. Maar hier lukte het rehabilitatieproject minder goed. Adenauer verwachtte een snelle ineenstorting van de DDR, maar de bouw van de Muur haalde daar een streep door.

Je zou Konrad Adenauer de ‘Vader des Vaderlands’ kunnen noemen, maar hij was niet zo’n vaderlijk type – eerder een norse oom. Het is beter hem te omschrijven als een oudtestamentische aartsvader: streng en principieel. Adenauer domineerde het politieke toneel zo dat je je kunt afvragen of Duitsland in deze jaren wel een volwaardige democratie was.

Hij bepaalde alle belangrijke benoemingen, dicteerde de koers van de binnenlandse en de buitenlandse politiek, en reduceerde interne concurrenten tot figuranten. Met de oppositie maakte hij met behulp van zijn vileine humor doeltreffend korte metten. Sommige historici noemen de Adenauer-jaren dan ook wel de Kanzlerdemokratie.

Destijds waren veel jongeren, kunstenaars en intellectuelen kritisch over deze autoritaire stijl, maar tegenwoordig wordt deze juist als een voordeel gezien. Volgens de Amsterdamse historicus Ruud van Dijk was de autoritaire Adenauer een geschikte overgangsfiguur van het dictatoriale Derde Rijk naar de moderne democratie.

De Bondsrepubliek heeft een gelukkige hand met de keuze van de kanseliers. De charismatische Brandt voor het charmeoffensief van de Ostpolitik, de onverzettelijke Schmidt om het terrorisme te breken en de sluwe Kohl voor het kunststukje van de Duitse vereniging in 1989-1990. Ook Adenauer was de juiste man op het juiste moment. Hij was slim en zeer ervaren, en liet zich niet intimideren: niet door de Sovjet-Unie, maar ook niet door de eigen bondgenoten.

Klassiek is het verhaal dat hij tijdens onderhandelingen met de geallieerden bescheiden aan de kant van de zaal moest blijven staan. Maar Adenauer was niet in de wieg gelegd voor muurbloempje. Hij deed een flinke stap naar voren om samen met de geallieerden op het tapijt te staan. De foto hiervan is het icoon van zijn eigengereidheid geworden.

Adenauer heeft in zijn lange leven maar liefst vijf politieke systemen beleefd. Toen Bismarck van keizer Wilhelm in 1890 ontslag kreeg, was Adenauer al 14 jaar oud! Daarna kwamen nog de Republiek van Weimar, het Derde Rijk, de bezetting door de geallieerden en vanaf 1949 zijn eigen Bondsrepubliek.

Zijn politieke vorming kreeg hij als gemeentepoliticus en burgemeester van Keulen tussen 1917 en 1933. Na de machtsovername door de nationaal-socialisten in 1933 bleef hij principieel anti-nazi. Dat ging natuurlijk al snel mis en hij werd ontslagen. Adenauer was echter geen verzetsheld. De loslippigheid en het amateurisme van het verzet waren hem een gruwel. Hij hield zich in deze jaren onledig met uitvindingen doen, rozen kweken en nadenken over de toekomst van Duitsland.

Na de Duitse capitulatie maakten de Amerikanen hem onmiddellijk weer burgemeester van Keulen, maar vanwege zijn gevorderde leeftijd en soms koppige gedrag stond hij bij de Britten juist weer op een zwarte lijst en werd hij weer ontslagen. Dit gaf hem tijd om zich op het partijwerk te concentreren.

Met het smoesje ‘Van mijn dokter mag ik dit maar een paar jaar doen’ had Adenauer het partijleiderschap van de christen-democratische partij veroverd. Het partijleiderschap leidde tot het lijsttrekkerschap in de verkiezingen van mei 1949. Als winnaar van de verkiezingen mocht de christen-democratische CDU/CSU-fractie de kanselier leveren. Op 73-jarige leeftijd werd Adenauer de eerste kanselier van de Bondsrepubliek.

In 1957 won Adenauer de verkiezingen met de leuze ‘Keine Experimente.’ Dat is een misleidende slogan. In werkelijkheid was Adenauer een revolutionair. Hij brak radicaal met alle Duitse tradities, en zeker met die in de buitenlandse politiek. Volgens hem had Duitsland zich telkens in het ongeluk gestort vanwege de verleiding om een grote Midden-Europese mogendheid te worden. Daarbij wilden veel van zijn voorgangers, onder wie Hitler, gebiedsuitbreiding naar het oosten. Dat was Duitsland in de Eerste Wereldoorlog niet gelukt en in de Tweede Wereldoorlog weer niet.

Als geboren en getogen Keulse Rijnlander – dus West-Duitser – had Adenauer een heel andere visie op de rol en de plaats van Duitsland in de internationale politiek dan de traditionele Pruisisch-aristocratische elites. Duitsland moest een West-Europees land worden. Dat betekende toenadering tot erfvijand Frankrijk, Europese samenwerking met de buurlanden en een hechte politieke en militaire alliantie met de Verenigde Staten. Beroemd is de anekdote dat Adenauer op treinreizen naar Berlijn bij het passeren van de Elbe de gordijntjes van de coupé sloot onder het uitspreken van de woorden: ‘Jetzt fängt Asien an.’

Al in 1945 voorzag Adenauer dat Duitsland voorlopig gedeeld zou zijn. In het openbaar was hij hier buitengewoon verontwaardigd over, maar in feite beschouwde hij dit als een voordeel. Met het verlies van de gebieden in het oosten en de Duitse deling was hij drie problemen kwijt: de territoriale ambities naar het oosten, de protestantse meerderheid (er was nu een katholieke meerderheid) en het militaristische Pruisen, dat nu definitief ter ziele was.

Na de oprichting van de Bondsrepubliek maakte Adenauer de Amerikanen duidelijk dat hij bereid was tot militaire samenwerking. Terwijl zijn politiek tegenstanders van de SPD nog droomden van een pacifistisch of neutraal Duitsland, zag de bondspresident al grote mogelijkheden voor een Duitse herbewapening in Europees of Atlantisch verband.

De Amerikanen stonden positief tegenover een West-Duitse herbewapening. Zonder de Duitsers lag het front immers bij Oldenzaal in plaats van bij Hannover. De buurlanden en met name de Fransen waren minder enthousiast. Maar onder Amerikaanse druk kwam, nauwelijks vijf jaar na de Duitse capitulatie, een gemeenschappelijk Europees leger tot stand. Uiteindelijk bleven de Fransen dwarsliggen en stelden ze onmogelijke eisen. In 1954 liep de Europese Defensie Gemeenschap vast in het Franse parlement.

Daarop stelden de Amerikanen plan B in werking, dat voor de Duitsers uiteindelijk veel gunstiger uitpakte. De Bondsrepubliek kreeg zijn soevereiniteit vrijwel geheel terug en zou – onder voorwaarden – lid worden van de in 1949 opgerichte NAVO. In 1955 was het zover. Tien jaar na de totale ondergang was er weer sprake van een Duits leger.

Adenauer stelde de Amerikanen een half miljoen manschappen in het vooruitzicht. De voorwaarden waren soepel: de Duitsers mochten geen eigen opperbevel hebben, maar waren direct ondergeschikt aan het NAVO-opperbevel. Ook moesten de Duitsers afzien van ‘ABC- (Atoom Bacteriologisch Chemisch)-wapens’ en mocht het Duitse leger niet buiten de eigen grenzen opereren.

Duitsers in uniform – het was na 1945 een schrikbeeld, ook voor veel Duitsers. Maar daar trok Adenauer zich weinig van aan. Uiteraard was de sociaal-democratische oppositie tegen een herbewapening in NAVO-verband. Zij koos voor de weinig realistische koers van een bewapend, maar neutraal Duitsland. Maar zelfs toen een deel van zijn eigen partij en delen van de kerken zich solidair verklaarden met de pacifistische ‘Ohne Mich’-beweging en het atoompacifisme, hield Adenauer onverstoorbaar vast aan zijn koers.

Hij zag de opbouw van de Bundeswehr en het NAVO-lidmaatschap als essentiële stappen in zijn rehabilitatieproject. Natuurlijk waren er weleens conflicten met de grote bondgenoot, maar de goede relatie met de grote broer was het fundament onder het bestaan van de Bondsrepubliek en de Duitse buitenlandse politiek.

Op het punt van de denazificatie had Adenauer zeer eigenzinnige opvattingen. Een van de eerste wetten die de nieuwe Bundestag aannam was een amnestieregeling voor nazi’s en het stopzetten van de denazificatieprocedures. Talloze prominente nazi’s, en vooral de medeplichtigen in leger, industrie en bureaucratie, kwamen versneld vrij. Adenauer kon deze topfiguren bij de wederopbouw van Duitsland niet missen.

Ook in zijn eigen omgeving waren oude nazi’s en hun handlangers werkzaam. Het beruchtste voorbeeld is Hans Globke, een ambtenaar die de nazi’s had geholpen bij het implementeren en becommentariëren van de beruchte Neurenberger rassenwetten. Adenauer hield Globke ook in dienst omdat hij wist dat hij volkomen afhankelijk was en dus volstrekt loyaal zou zijn.

Deze coulante aanpak van nazi’s staat lijnrecht tegenover de hardnekkigheid waarmee hij de wiedergutmachung met de Joden en later ook de buurlanden aanpakte. Tegen de wens van zijn partij en vooral ook van zijn economisch adviseurs streefde Adenauer naar een regeling.

Al direct na 1949 kwam het tot eerste onderhandelingen in het Nederlandse Wassenaar. Aangezien de jonge staat Israël de Bondsrepubliek niet wilde erkennen, namen Joodse organisaties de honneurs waar. Adenauer besefte – beter dan zijn adviseurs – dat de Bondsrepubliek pas weer een volwaardig lid van de internationale gemeenschap kon worden wanneer zij de morele én materiële ereschuld aan de Joden erkende.

Bovendien stond hij op het standpunt dat de Bondsrepubliek de enig wettige erfgenaam was van het Duitse Rijk. Aan deze Alleinvertretungsanspruch hing wel een prijskaartje. Adenauer en al zijn opvolgers hebben de Duitse schuld en de bijzondere relatie met Israël altijd tot een hoeksteen van het beleid gemaakt.

Dankzij de welvaart kon de prille democratie in de luwte opgroeien. Het wirtschaftswunder, dat vanaf 1953 goed op gang kwam, verzoende de West-Duitsers met de nederlaag en deling. Drijvende kracht achter het economische wonder was de minister van EZ Ludwig Erhard met zijn concept soziale Marktwirtschaft. Dit was een mengsel van de vrijemarkteconomie en sociale wetgeving.

Hitlers Grossraumwirtschaf, de ambitie om in Europa een autarkisch imperium te creëren, was een gewelddadige en primitieve poging tot schaalvergroting van de Duitse exporteconomie. Onder Amerikaanse druk kwam deze schaalvergroting na de oorlog alsnog tot stand in de vorm van Europese samenwerking, eerst in de EGKS (1951), later in de EEG (1958). In ruil voor deze verzoening kregen de Europeanen van de Amerikanen financiële en militaire steun.

In de tweede helft van de jaren vijftig knoopte Adenauer goede relaties aan met Frankrijk. Hij kon het goed vinden met de andere katholieke communistenvreter: Charles de Gaulle. Adenauer zag de Europese samenwerking als een essentieel onderdeel van zijn rehabilitatieproject. Duits nationalisme was door de nazi’s in diskrediet gebracht. In plaats daarvan kwam ‘Europa’ als centrale waarde. Europa en een goede relatie met Frankrijk waren ook voor zijn opvolgers principes van blijvende betekenis.

Maar Adenauer was niet volmaakt. Een van de minder succesvolle onderdelen van zijn beleid was zijn omgang met het Oostblok en de DDR in het bijzonder. Hij ging ervan uit dat het communisme op niet al te lange termijn zou bezwijken. De bevolking zou zich volgens deze Magnettheorie veel meer tot het Westen aangetrokken voelen. Na de onvermijdelijke ineenstorting zouden beide Duitslanden kunnen worden verenigd.

Op basis van deze inschatting negeerde Adenauer de DDR volkomen. Deze stugge houding staat bekend als de Politik der Stärke. Zelfs het woord ‘DDR’ was taboe; Adenauer sprak van de ‘SBZ’ of geringschattend van ‘die sogenannte DDR’. In veel Duitse kranten werd ‘DDR’ steevast tussen aanhalingstekens geschreven.

Op zich had Adenauer gelijk met zijn Ostpolitik. De bevolking in de DDR was inderdaad buitengewoon ontevreden. In 1953 kwam men in opstand; Sovjet-tanks moesten de rebellie bloedig onderdrukken. Ook liep de bevolking via Berlijn bij miljoenen tegelijk weg. Maar door de bouw van de Muur in augustus 1961 was deze ontsnappingsroute afgesloten en liet de onvermijdelijke ineenstorting van de DDR nog 28 jaar op zich wachten.

Adenauer was volkomen verrast door de bouw van de Muur en kon niet meer de energie opbrengen om een nieuw beleid te formuleren. Hij was de aansluiting met de tijd aan het verliezen.

Ook politici hebben een uiterste houdbaarheidsdatum – meestal een jaar of acht – en Adenauer was daar na zijn eclatante verkiezingsoverwinning van 1957 ruim overheen. Hij verloor de greep op de politiek en op de werkelijkheid. Zo gaf hij met name minister van Defensie Franz Josef Strauß (CSU) veel te veel ruimte.

Strauß zaaide onrust onder de bondgenoten door de opbouw van een eigen Duitse atoommacht op de agenda te zetten. Een atoombom in handen van het enige NATO-land dat streefde naar een verandering van de Europese status-quo – hereniging met de DDR – was voor de Amerikanen en de andere bondgenoten een nachtmerrie. Tot overmaat van ramp was Strauß een tamelijk onbehouwen figuur, voor de buren en Amerikanen het clichébeeld van de typische Duitser.

Strauß maakte het nog bonter in 1962. Naar aanleiding van een kritisch artikel over de gevechtskracht van de Bundeswehr in Der Spiegel liet hij journalisten van dit blad arresteren – een redacteur zelfs door de politie van dictatoriaal Franco. Adenauer dekte dit schaamteloze gedrag en maakte zich daarmee onmogelijk, zeker bij de liberale coalitiepartners.

De bevolking ging de straat op. Voor veel Duitsers, vooral jongeren, was de Spiegel-affaire een sleutelmoment van politieke bewustwording. Strauß moest aftreden en Adenauers dagen waren geteld. Volgens veel historici vormde dit moment de werkelijke oprichting van de Bondsrepubliek.

Adenauers gezag was al tanende door de tegenvallende economie en zijn halfslachtige antwoord op de bouw van de Muur, maar de Spiegel-affaire was de druppel die de emmer deed overlopen. Onder druk van de liberale coalitiepartner FDP en de ‘jongeren’ in zijn eigen partij nam hij op 87-jarige leeftijd met tegenzin afscheid van het ambt.

In 1949 kreeg de Duitse democratie een tweede en laatste kans. Adenauer greep deze kans met beide handen. In veertien jaar maakte hij van de Bondsrepubliek een welvarende en gezonde democratie, en formuleerde uitgangspunten voor de Duitse politiek die tot op de dag van vandaag hun geldigheid hebben bewaard. Dat maakt Der Alte tot de aartsvader van het huidige Duitsland.

Hoeksteen van Adenauers beleid was de relatie met de Verenigde Staten. Alleen door een koppeling van de Duitse veiligheid aan de Amerikaanse bescherming kon de Bondsrepubliek overleven. Alleen vanuit een positie van sterkte zou de Bondsrepubliek met de Sovjet-Unie en de DDR kunnen onderhandelen. Sinds de val van de Muur is de rol van de Verenigde Staten van minder belang, maar nog steeds streeft Merkel naar een goede relatie met de grote bondgenoot. Rusland blijft immers nog steeds griezelig dichtbij en is sinds de val van de Muur en de implosie van de Sovjet-Unie alleen maar instabieler geworden.

Voor Duits nationalisme was geen plaats meer. Duitsland moest zich voortaan ontwikkelen als een Europese staat. Goede relaties met de andere EU-leden en Frankrijk in het bijzonder waren een centrale doelstelling. Merkels flirt met de Franse president en bezorgdheid over de euro staan in deze lange traditie.

De Bondsrepubliek zag zichzelf als de enige legitieme erfgenaam van het Duitse Rijk. Dat betekende wiedergutmachung en zorgen voor een goede relatie met Israël. Het is dan ook heel typerend dat Angela Merkel onlangs nog verklaarde dat de veiligheid van Israël ook een Duits belang is.

De inflatie en werkloosheid van de jaren twintig en dertig waren voor Adenauer en zijn opvolgers een diep trauma. Een solide economische en monetaire politiek was in deze optiek een voorwaarde voor een stabiele democratie. Merkels eurobeleid is nog steeds in lijn met deze principes.

Het Duitsland zoals wij dat nu kennen – democratisch, vreedzaam en economisch stabiel – is het resultaat van een radicale breuk met het verleden en een nieuw begin. Het is wonderlijk dat deze breuk zich voltrok onder leiding van een Keulse bejaarde. Adenauer was een autoritair politicus; daarom is het juist zo toepasselijk dat hij ten onder ging in een schandaal met als inzet de vrijheid van meningsuiting. Onder zijn straffe leiding was de Duitse democratie inmiddels volwassen geworden.