Ooit was Koningsbergen de trots van de Pruisische adel, maar in de Tweede Wereldoorlog werd de stad verwoest en veroverd door het Rode Leger. De Sovjet-Unie veranderde de naam in Kaliningrad, maar nu willen Polen en Litouwen de enclave weer bij zijn oude, Pruisische naam noemen – volgens het Kremlin een provocatie en een ‘vijandelijke daad’. Dankzij zijn strategische ligging is Kaliningrad nog altijd een aanwinst voor Poetin, en blijft het de NAVO een doorn in het oog.
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 werd Kaliningrad een Russische enclave tussen Polen en Litouwen, en sinds de uitbraak van de oorlog in Oekraïne zijn de spanningen rond het gebied gestegen. Litouwen blokkeerde al kort het transport van staal en steenkool naar het gebied en wil nu net als Polen de oude benaming voor het gebied gaan gebruiken. ‘Deze landen willen van het Russische verleden af’, verklaart hoogleraar Hans van Koningsbrugge het besluit. ‘Het laat zien dat Polen en Litouwen het Sovjetverleden als imperialistisch Russisch beschouwen.’
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Wanneer kwam Kaliningrad in Russische handen?
‘In januari 1945 trokken Russische soldaten richting Koningsbergen. De stad werd door de Duitsers tot vesting verklaard en de gevechten bleven er maanden duren. De Duitsers sloegen de eerste aanvallen nog aardig af, maar het Rode Leger was nauwelijks te stuiten. Ooit was Koningsbergen een van de mooiste steden van Pruisen, met een prachtig oud centrum, maar daar was na bombardementen en hevige gevechten bijna niets van over.
Na de Tweede Wereldoorlog kregen de Sovjets de stad in handen en werden de Duitse inwoners uit het gebied verdreven. De nieuwe bevolking werd een mengelmoes van mensen uit allerlei delen van de Sovjet-Unie: zij werden naar het gebied gebracht om het weer op te bouwen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Is dat gelukt?
‘Deels. Koningsbergen was ooit een van de belangrijkste landbouwgebieden van Pruisen, maar na de oorlog was er weinig over van de infrastructuur. De afwatering en waterhuishouding van de gehele regio waren verwoest. De wederopbouw van de landgoederen van de Pruisische Junkers en Koningsbergen zelf resulteerde uiteindelijk in een typische Sovjetstad met veel lelijke hoogbouw.’
Wonen er überhaupt nog mensen in Kaliningrad met een Duitse achtergrond?
‘Niet veel, maar nadat de Sovjet-Unie was gevallen, zijn veel Duitsers wel naar Kaliningrad afgereisd om er te gaan kijken. De stad was compleet veranderd, maar ze wilden graag het land van de Pruisische adel bezoeken, en hun voorvaderlijke kastelen bekijken.’
Waarom wilde Stalin Koningsbergen na de Tweede Wereldoorlog zo graag hebben?
‘Het had een ijsvrije haven aan de Oostzee, dat was voor de Sovjet-Unie cruciaal. De Sovjets namen meteen bezit van de haven, die nog steeds een belangrijke basis vormt voor de Russische vloot. Stalin voegde de stad toe aan de Russische SSR en niet aan de Litouwse SSR. Volgens mij deed hij dat niet omdat hij zich druk maakte om Litouws nationalisme; het ging hem vooral om een strategische haven en het ontwikkelen van een westelijke uitkijkpost. De stad had namelijk een uitstekende strategische ligging: het was het meest westerse punt van de Sovjet-Unie en vormde in feite een soort pistool op de borst van Polen. Die strategische rol vervult de enclave nog steeds. De Russen hebben raketten in het gebied geplaatst, daar gaat zo dicht bij de grens met Polen en Litouwen een dreiging vanuit.
Niemand kon na de Tweede Wereldoorlog bedenken dat het gebied geïsoleerd zou raken door de implosie van de Sovjet-Unie in de jaren negentig. De enclave werd daardoor een heet hangijzer. Als de Russen over land naar Kaliningrad wilden, moesten ze door Litouwen. Er zijn eindeloze besprekingen over gevoerd, waarbij uiteindelijk werd bepaald dat Russische militairen in dichte treinen vanuit Sint-Petersburg door Litouwen mochten reizen, als de wapens maar separaat werden vervoerd. Inmiddels liggen de verhoudingen natuurlijk anders door de oorlog in Oekraïne.’
Hoe wordt er in Kaliningrad over de huidige oorlog gedacht?
‘Dat is moeilijk te zeggen, want de gemiddelde Rus laat niet het achterste van zijn tong zien. In de Sovjettijd werden op straat de gewenste politieke meningen verkondigd en vertelden Russen pas thuis aan de keukentafel hoe het echt zat. Dat zie je nu opnieuw gebeuren. Er leeft wel een onafhankelijkheidswens in het gebied, want dankzij zijn westerse ligging hebben de inwoners van Kaliningrad gezien dat het leven in het Westen een stuk makkelijker is dan dat van hen. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie sloten Rusland, Polen en Litouwen een deal dat inwoners van Kaliningrad zonder visum door de omliggende landen mochten reizen. Reizigers zagen hoe de ontwikkeling in Polen als een raket ging, terwijl er in hun eigen gebied niets gebeurde. Ze konden zien hoe Poolse steden als Warschau uit de modder werden getrokken, terwijl ze daar zelf in bleven steken.’
Waarom willen Polen en Litouwen nu weer de oude benaming voor Kaliningrad gebruiken?
‘Het gebied is vernoemd naar Kalinin, een oude bolsjewiek die verder niets met de stad te maken had. Als je als land anticommunistisch bent, is het logisch dat je liever de oude benaming gebruikt. Maar het past vooral in het algemene beeld dat deze landen niets meer te maken willen hebben met het Sovjetverleden. Er zijn ook al veel Russische standbeelden ontmanteld en verdwenen. De Baltische staten en Polen tolereerden die erfenissen uit het Sovjettijdperk omdat men geen ruzie wilde met Moskou. Maar nu men al ruzie heeft, denken ze: “weg ermee”.’
