Home Dossiers Achttiende eeuw De januskop van een dominee-patriot

De januskop van een dominee-patriot

  • Gepubliceerd op: 23 januari 2023
  • Laatste update 22 feb 2023
  • Auteur:
    Eric Palmen
  • 3 minuten leestijd
Hamelsveld
Cover van
Dossier Achttiende eeuw Bekijk dossier

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Historischnieuwsblad.nl? U bent al lid vanaf €1,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

IJsbrand van Hamelsveld had twee gezichten: hij was dominee én patriot. Een combinatie die hem hoon opleverde van tijdgenoten. Maar daar trok hij zich niets van aan. Vanaf de kansel schalde hij: ‘Te wapen! Vliegt te wapen, Nederlanders!’

In de jaren tachtig van de achttiende eeuw ontbrandde in de Republiek de strijd tussen de patriotten en orangisten. De klassieke historiografie schaart de orthodox-gereformeerde predikanten veelal onder de Oranjeklanten en rekent de dissenters en de katholieken tot het anti-stadhouderlijke kamp. Dat beeld is door contemporain onderzoek niet langer vol te houden. In zijn monografie van IJsbrand van Hamelsveld beschrijft Tom Nieuwenhuis een man die zich zowel liet leiden door zijn orthodox-gereformeerde geloofsovertuigingen als door de geest van de tijd: de Verlichting. Van Hamelsveld behoorde met geloofsgenoten als Johan le Sage ten Broek en Gerard Bacot tot de dominee-patriotten die de partijstrijd kleur hebben gegeven.

Wat Van Hamelsveld uiteindelijk dreef was, wat Nieuwenhuis noemt, een ‘moreel republikanisme’. Zoals zovelen was hij doordrongen van het verval van het vaderland. De Republiek had haar Gouden Eeuw achter zich, en de oorzaken daarvan zocht hij in de corrumpering van het stadhouderschap, geloofsafval en het algemene ‘zedenbederf’. Maar hij vertrouwde ook op de maakbaarheid van de samenleving. Van Hamelsveld spoorde zijn geloofsgenoten aan deel te nemen aan de burgermilities die overal te lande werden opgericht.

Burgerbewapening – zo leerde de Amerikaanse vrijheidsoorlog – was het middel om een staatkundig geweldsmonopolie te voorkomen. ‘Wapent u lieden allen!’ scandeerde patriottenvoorman Joan Derk van der Capellen tot den Pol. En Van Hamelsveld riep het hem na vanaf de kansel van de Utrechtse Domkerk: ‘Te wapen! Vliegt te wapen, Nederlanders!’ Van Hamelsveld sloot zich aan bij het Utrechtse vrijkorps Patria et Libertate. Dat lidmaatschap grepen de orangisten dankbaar aan om de januskop van de dominee-patriot in hun spotprenten weer te geven. Van Hamelsveld combineerde de toga met het uniform, de bijbel met de bajonet.

Na de Bataafse omwenteling van 1795 keerde Van Hamelsveld terug in de Nationale Vergadering. Daarin nam hij een ‘moderaat’ standpunt in over de afschaffing van de gilden en de vervolging van de prinsgezinden. ‘Wij kennen thans geen Prins- noch Staatsgezinden meer, wij allen zijn vrij, wij allen zijn gelijk!’ was het devies van de dominee. Want: ‘De Stem des Volks is de Stem van God.’ Dat was tegen het zere been van de radicale elementen in de Nationale Vergadering. Na de Staatsomwenteling van 22 januari 1798 was Van Hamelsvelds rol uitgespeeld. Toch weet Nieuwenhuis aannemelijk te maken dat hij met zijn ideeën vorm heeft gegeven aan een modern discours: dat van gelijke burgerrechten, vrijheid van godsdienst en geweten.

Eric Palmen is hoofdredacteur van Biografieportaal. Daar vindt u ook een uitgebreidere bespreking van dit boek.

De politieke dominee. IJsbrand van Hamelsveld (1743-1812)
Tom Nieuwenhuis
218 p. Uitgeverij Verloren, € 20,-
Bestel bij Libris

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 2 - 2023