Is Donald Trump de nieuwe Neville Chamberlain? De Britse krant The Guardian en andere media wierpen deze vraag op naar aanleiding van de onderhandelingen die de Amerikaanse president aanging met zijn Russische evenknie Vladimir Poetin. Het is bepaald niet de eerste keer dat de naam van de vooroorlogse Britse premier opduikt in het publieke debat. Als de man die dacht dat hij Adolf Hitler door onderhandelingen kon temmen, is Chamberlain het archetype geworden van de naïeve politicus die altijd uitgaat van de goede bedoelingen en betrouwbaarheid van anderen. Zelfs als de feiten een andere taal spreken.
Bepalend voor dit beeld was zijn triomfantelijke terugkeer in Londen op 30 september 1938 na de Conferentie van München. Daarin was gesproken over de toekomst van het in Tsjecho-Slowakije gelegen en door Hitler opgeëiste Sudetenland. Hoewel Chamberlain en zijn Franse bondgenoot Edouard Daladier zonder overleg met de Tsjecho-Slowaken vrijwel alle Duitse eisen hadden gehonoreerd, zag de Britse premier de conferentie als een groot succes. Ten overstaan van een enthousiaste menigte zwaaide Chamberlain met een document met daarop de handtekening van Hitler, waarin Groot-Brittannië en Duitsland beloofden geen oorlog te zullen voeren. Daarmee was de wereldvrede – ‘peace in our time’ – gered, dacht hij.
Chamberlain zag zichzelf als de aangewezen persoon om de wereldvrede te handhaven
Maar nog geen halfjaar later, op 15 maart 1939, bezette Hitler tegen alle afspraken in heel Tsjecho-Slowakije. En op 1 september 1939 viel het Duitse leger Polen binnen. Op de dag van de Duitse inval in Nederland, België en Frankrijk – 10 mei 1940 – trad de verguisde Chamberlain af ten gunste van Winston Churchill. Deze politicus had juist dikwijls gewaarschuwd voor het nazigevaar en wist met zijn krijgshaftige toespraken de Britten te inspireren om door te vechten.
Zo kreeg de flamboyante en martiale Churchill in het oorlogsepos de heldenrol, terwijl voor Chamberlain de rol van goedgelovige sukkel overbleef, die achter zijn rug om door Hitler werd uitgelachen. Hij was misschien geen slechterik, maar in de woorden van schrijver George Orwell ‘merely a stupid old man doing his best according to his very dim lights’. De omhooggevallen Chamberlain kon er ook niets aan doen dat zijn geestelijke horizon niet veel verder reikte dan zijn thuisbasis Birmingham.
Legendarische vader
Toch doet het beeld van Chamberlain als de dommige en dorre little Englander bepaald geen recht aan zijn persoonlijkheid en prestaties. De belezen en bereisde Chamberlain was allesbehalve provincialistisch, kwam uit een roemrijk geslacht en had als burgemeester van Birmingham en minister in diverse regeringen een indrukwekkende staat van dienst. Sterker nog, als hij in 1937 op 68-jarige leeftijd niet premier was geworden maar van zijn pensioen was gaan genieten, was hij waarschijnlijk de geschiedenis ingegaan als een van de meest succesvolle Britse politici van de twintigste eeuw.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Het feit dat Neville Chamberlain uit de schaduw van zijn vader en broer was getreden was een prestatie op zich. Vader Joseph ‘Joe’ Chamberlain was tijdens zijn leven al een legende. Als selfmade ondernemer, burgemeester van Birmingham, leider van de Liberal Party en minister van Koloniën namens de Conservative Party domineerde hij jarenlang de Britse politiek. Zijn oudste zoon Austen, Nevilles halfbroer, leek aanvankelijk voorbestemd om zijn opvolger te worden. Als minister van Buitenlandse Zaken was de welbespraakte Austen Chamberlain betrokken bij het in 1925 gesloten Verdrag van Locarno, dat vrede op het Europese vasteland moest garanderen. Het leverde hem de Nobelprijs voor de Vrede op, maar premier werd hij nooit.
Vader Joe
Nevilles vader Joe Chamberlain geldt als een van de grote stadsvernieuwers van de negentiende eeuw. Als burgmeester van Birmingham ruimde hij de krottenwijken op, hervormde hij de gezondheidsdienst, stichtte hij een universiteit en bracht hij de gas- en waterleiding onder gemeentelijk beheer. Vanaf 1876 was hij lid van het Lagerhuis namens de Liberale Partij en diende hij als minister van Handel in het kabinet van William Gladstone. In de binnenlandse politiek gold Chamberlain als dermate links, dat sommigen hem als socialist beschouwden.
In de buitenlandse politiek geloofde Joe Chamberlain echter heilig in de eenheid van het Britse imperium. Toen Gladstone aan Ierland een vorm van autonomie beloofde, splitste Chamberlain zich af van de Liberal Party. Hij trad als minister van Koloniën toe tot het conservatieve kabinet-Salisbury. Op die positie speelde hij een belangrijke rol bij de uitbraak van de Tweede Boerenoorlog. Nadat hij tweedracht had gezaaid in de Liberal Party, zorgde deze eigenzinnige figuur ook voor een splitsing bij de Tories. Chamberlain wilde met een tarievenwet de handel binnen het Britse Wereldrijk bevorderen en buitenlandse import tegengaan. Hij vond daar geen meerderheid voor en trad af als minister, maar met enkele medestanders bleef hij vanuit het Lagerhuis het conservatieve kabinet bestoken.
Voor zijn tweede zoon Neville had Joe Chamberlain een heel andere toekomst uitgedacht: de meer teruggetrokken en praktisch ingestelde jongen moest het familiebedrijf overnemen. Om de kneepjes van het vak te leren, stuurde Joe hem op 21-jarige leeftijd naar een door hem aangekochte plantage op Andros, een eiland dat tot de Bahama’s behoorde. Er volgden zes zware, maar vormende jaren. In de brandende zon en onder spartaanse omstandigheden leidde Neville een uitgestrekte plantage waar sisal werd verbouwd, een tropische vezel die vooral voor touw en vloerbedekking werd gebruikt. Na verschillende misoogsten, branden en een instortende sisalmarkt keerde hij op 27-jarige leeftijd ‘sadder but wiser’ terug naar Engeland, waar hij alsnog de familieonderneming ging leiden.
Sociaal bewogen
Een andere bepalende ervaring in het leven van Neville Chamberlain was de dood van zijn geliefde neef Norman in de Franse loopgraven in 1915. Chamberlain zelf had het inmiddels geschopt tot burgemeester van Birmingham, waar hij met grote voortvarendheid de stadsvernieuwing ter hand had genomen. Door de dood van zijn neef, die hij beschouwde als de beste vriend die hij ooit zou hebben, kon hij oorlog niet meer anders zien dan als een gruwelijke verspilling van mensenlevens, die te allen tijde moest worden voorkomen. Hij was bepaald niet de enige die na de slachtingen in Verdun, Ieper en Gallipoli bevangen was door een pacifistische stemming.
Toch ging zijn aandacht in eerste instantie uit naar binnenlandse politieke problemen. Nadat hij in 1919 was gekozen in het Lagerhuis, werd hij in 1924 benoemd tot minister van Volksgezondheid en Volkshuisvesting in het conservatieve kabinet van Stanley Baldwin, waarin ook zijn broer diende. Hoewel hij lid was van de Conservative Party, gold Chamberlain als een sociaal bewogen en energieke hervormer, die in de vijf jaar dat hij minister was een indrukwekkende hoeveelheid sociale wetten door het Lagerhuis wist te krijgen.
Wel viel op dat deze Chamberlain erg overtuigd was van zijn eigen kunnen en weinig tegenspraak duldde, vooral niet als die van de Labour Party kwam. Toen een Labour-parlementariër hem ooit verweet zijn politieke tegenstanders als oud vuil te behandelen, riposteerde deze dat de Labour-fractie ook uit oud vuil bestond. Veel vrienden had de eenkennige Chamberlain niet in Westminster: hij had genoeg aan zijn vrouw en kinderen én aan zijn passie voor literatuur, klassieke muziek en vissen in de Schotse Hooglanden.
Als minister van Financiën mocht Chamberlain vanaf 1931 het Verenigd Koninkrijk door de economische crisis loodsen. In hoeverre hij daarin slaagde, is voer voor discussie. Volgens de befaamde Britse econoom John Maynard Keynes was Chamberlains beleid van bezuinigingen en het instellen van importtarieven ‘middeleeuws’. De Britse regering kon volgens Keynes beter een voorbeeld nemen aan de New Deal, het door de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt ingevoerde beleid van overheidsinvesteringen en publieke werken. Gesteund door andere economen wees Chamberlain er zelf op dat de Britse economie relatief snel was hersteld, mede dankzij de gehanteerde importtarieven en het tijdig verlaten van de gouden standaard in 1931.
Doodsbenauwde Britten
Vanwege zijn brede dossierkennis en optimistische daadkracht, en door de zwakte van zittende premiers – respectievelijk de lichamelijk en geestelijk afgetakelde Ramsay MacDonald en de uitgebluste Stanley Baldwin – drukte Chamberlain een steeds zwaarder stempel op het kabinetsbeleid. Nadat Baldwin in mei 1937 ontslag nam als premier, was de inmiddels 68 jaar oude Chamberlain de logische opvolger. Hij sloeg het advies van zijn kort daarvoor gestorven broer Austin in de wind, die hem zei dat hij beter geen premier kon worden omdat hij te weinig begreep van buitenlandse zaken. Neville was inmiddels zo sterk overtuigd van zijn eigen voortreffelijkheid dat hij nauwelijks nog naar iemand luisterde.
Halfbroer Austin
Uiterlijk leek Austen Chamberlain als twee druppels water op zijn vader, en lange tijd gold hij als zijn natuurlijke opvolger. Terwijl Neville aan het ploeteren was op Andros, nam Austen in 1892 voor het eerst zitting in het Lagerhuis. Hij zou er liefst 45 jaar lang lid van blijven, was viermaal minister en verloor tweemaal nipt de strijd om het leiderschap van de Conservatieve Partij. Uiteindelijk was hij te veel een gentleman en miste hij de blinde ambitie voor het hoogste ambt. Of zoals Churchill het verwoordde: ‘He always played the game, and he always lost it’. Wel wist hij als minister van Buitenlandse Zaken in 1926 de Nobelprijs voor de Vrede te krijgen voor zijn inspanningen voor de totstandkoming van het Verdrag van Locarno.
Na zijn successen met het op orde brengen van de volkshuisvesting en de staatsfinanciën zag hij zichzelf als de aangewezen persoon om de wereldvrede te handhaven. ‘Als we de Duitsers aan de onderhandelingstafel kunnen krijgen, en met het potlood in de hand al hun klachten, eisen en wensen kunnen nalopen, zou dat enorm helpen de lucht te klaren of in elk geval de huidige situatie te verhelderen,’ liet hij zich tegenover een medewerker ontvallen. Het tekende zijn ongecompliceerde en zelfingenomen optimisme dat aan de basis zou staan van het Verdrag van München. Als een labrador die dacht een soortgenoot te hebben ontmoet, trad de Britse premier er kwispelend een bloeddorstige wolf tegemoet.
Ter verdediging van de door Chamberlain gevolgde politiek van appeasement kan wel worden opgemerkt dat hij feitelijk een beleid voortzette dat al onder MacDonald en Baldwin was gevoerd. Hitler trad ook toen al het Verdrag van Versailles met voeten, maar kreeg opmerkelijk weinig tegengas van de doodsbenauwde Britten. Behalve de begrijpelijke vrees voor een nieuwe, vernietigende wereldoorlog was er onder veel Britten ook enig begrip voor de Duitse eisen. Het in 1919 gesloten Verdrag van Versailles was − vooral dankzij de rancuneuze Fransen − misschien te streng geweest, zo luidde een breed gedeelde opvatting.
Nevilles halfbroer waarschuwde hem dat hij te weinig begreep van buitenlandse zaken
Sommige Britse politici, waaronder ook enkele prominenten als voormalig premier David Lloyd George, staken hun bewondering voor Hitler in eerste instantie niet onder stoelen of banken. De grootste vijand zetelde volgens veel Britten niet in Berlijn, maar in Moskou. Hoewel Chamberlain het nazisme verafschuwde, deelde hij de inschatting dat het communisme op de langere termijn een groter gevaar vormde. Om die reden zocht Chamberlain geen toenadering tot de Sovjet-Unie en dreef hij Stalin uiteindelijk in de armen van Hitler, resulterend in het Molotov-Ribbentrop-Pact van augustus 1939.
Verblind door zijn missie
Een veelgehoord vergoelijkend argument voor Chamberlains appeasementpolitiek is dat het Verenigd Koninkrijk in september 1938 militair nog niet klaar was voor een wereldoorlog. De bezuinigingen van de voorgaande jaren had de Britse krijgsmacht sterk aangetast. De luchtmacht stelde weinig voor en kon Engeland niet beschermen tegen mogelijke Duitse bombardementen. Hoe verwoestend die konden zijn, was wel gebleken tijdens de Spaanse Burgeroorlog: de Duitse Condor Legion had toen onder meer het Baskische stadje Guernica in de as gelegd. Door de appeasement-politiek kocht Chamberlain de tijd die broodnodig was om de Britse weerbaarheid op orde te krijgen zodat de Britse luchtmacht in 1940 de Battle of Britain in haar voordeel kon beslechten.
Het is een weinig overtuigende apologie. Allereerst was Chamberlain als minister van Financiën medeverantwoordelijk geweest voor de bezuinigingen op de krijgsmacht. Belangrijker was echter dat niet alleen het Verenigd Koninkrijk, maar ook Duitsland in september 1938 militair nog te zwak was voor een grootschalige wereldoorlog. De tijd die Chamberlain had gekocht, werd ook door de Duitsers benut om hun militaire achterstanden weg te werken, waardoor ze later alsnog konden toeslaan. Adviseurs hadden Chamberlain al in 1938 voor een dergelijk scenario gewaarschuwd, maar hij besloot hun adviezen te negeren, verblind als hij was door zijn missie om wereldvrede te brengen. In die zin was het misschien wel meer hoogmoed dan naïviteit die Chamberlains beoordelingsvermogen vertroebelde.
Toch bewees Chamberlain op een beslissend moment wel dat hij van zijn fouten leerde. Als lid van het oorlogskabinet van Churchill keerde hij zich eind juni 1940 tegen de defaitistische minister van Buitenlandse Zaken Lord Halifax. Deze stelde na de overrompelende zegetocht van de Wehrmacht voor om met Hitler te onderhandelen. Op dat beslissende moment schaarde Chamberlain zich vierkant achter de strijdlustige Winston Churchill, die koste wat kost wilde blijven doorvechten. Deze belangrijke steunbetuiging was het laatste politieke wapenfeit van Chamberlain: op 9 november 1940 overleed hij aan de gevolgen van darmkanker.
Openingsfoto: Chamberlain (links) en Hitler (rechts) na nachtelijke besprekingen in Bad Godesberg, 23 september 1938. De man in het midden is een hoge ambtenaar van het ministerie van Buitenlandse Zaken, Schmidt. Bundesarchiv/Wikimedia Commons
