Het echte verhaal van keizerin Sisi

Dat de mierzoete Sissi-trilogie met Romy Schneider uit de jaren vijftig een te rooskleurig beeld schetst van het leven van keizerin Elisabeth van Oostenrijk, was bekend. De populaire nieuwe verfilmingen Sisi, Die Kaiserin en Corsage slaan door naar de andere kant en nemen het ook niet zo nauw met de feiten. En dat terwijl Elisabeths echte levensverhaal al fascinerend is.

Elisabeth Amalie Eugenie in Beieren werd op Kerstavond 1837 geboren als tweede dochter van hertog Maximiliaan en prinses Ludovika. Haar vader stamde via een zijtak af van het Beierse koningshuis Von Wittelsbach en kon dankzij een riante erfenis zijn dagen onbezorgd vullen met paardrijden, dichten en drinken. De jonge Elisabeth – die thuis de bijnaam Sisi kreeg – nam de eerste twee hobby’s over van haar vader en genoot van idyllische zomermaanden in de vrije natuur rond het familieslot Possenhofen.

Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Als dochter van koning Maximiliaan I Jozef van Beieren gruwde Sisi’s moeder Ludovika juist van dat ‘boerse’ leven. Zij had haar zinnen gezet op een huwelijk van haar oudste dochter Helene met haar neef, de jonge Habsburgse keizer Frans Jozef. ‘Néné’ werd klaargestoomd voor een toekomst als keizerin, terwijl Sisi een vrije opvoeding genoot. Haar vader liet zich ooit ontvallen dat hij het ook prima zou vinden als zijn tweede dochter zich aansloot bij een rondtrekkende circustroep.

Maar Elisabeth kwam in een heel ander circus terecht. In de zomer van 1853 vergezelde ze haar zus naar de 23ste verjaardag van Frans Jozef in het vermaarde Oostenrijkse kuuroord Bad Ischgl. Het was de bedoeling dat de 19-jarige Néné daar voor het eerst kennismaakte met haar toekomstige echtgenoot, maar die viel als een blok voor de toen nog 15-jarige Sisi. Hoewel ze niet voldeed aan het toenmalige schoonheidsideaal was Frans Jozef diep onder de indruk van het lange, slanke meisje met haar weelderige kastanjebruine haar. Frans Jozef had zijn keizerin gevonden.

Hoewel aartshertogin Sophie in latere verfilmingen fel gekant was tegen een huwelijk van haar zoon met Elisabeth, vond ze haar in werkelijkheid een prima keuze. Sophie dacht het naïeve meisje uit Beieren te kunnen kneden tot de ideale keizerin. Tijdens de verloving kreeg de piepjonge Sisi een stoomcursus. Ze leerde in een mum van tijd Hongaars en Kroatisch en werd onderwezen in de trotse geschiedenis van het Habsburgse Rijk. Maar werd vooral gedrild in de strenge hofetiquette. Frans Jozef wilde dat die strikt werd nageleefd – volgens kwade tongen omdat hij anders niet wist hoe hij zich moest gedragen.

Op 24 april 1854 traden Frans Jozef en Elisabeth in de Augustijnenkerk in de Weense Hofburg in het huwelijk. Waarschijnlijk hield de keizer oprecht van zijn vrouw. In intieme brieven toont hij een buitengewone affectie. Hij spreekt haar aan als ‘mijn hemelse engel’ en ‘zoete ziel’, en hij ondertekent met ‘jouw kleine’ of ‘het mannetje’ – de keizerin was met haar 1,72m groter dan de keizer. In zijn studeerkamer hing een groot portret van Sisi, met blote schouders, loshangend haar tot haar middel en op haar gezicht een glimlachje.

In werkelijkheid was er weinig te lachen voor Elisabeth. Haar brieven aan Frans Jozef zijn helaas niet bewaard gebleven. Alle keizerlijke aandacht moet een overdonderende ervaring zijn geweest. Veel jonge vrouwen droomden van het sprookjeshuwelijk dat in Wenen werd opgetuigd. Maar twee weken later schreef ze in haar dagboek: ‘Ik ben ontwaakt in een kerker.’

De vrij opgevoede Sisi voelde zich totaal niet thuis aan het pompeuze Weense hof. Haar angsten en onzekerheden ontaardden vaak in huilbuien en dat kwam haar weer op kritiek te staan van hovelingen. De keizerin werd in adellijke Weense kringen niet voor vol aangezien. Vanwege haar afkomst vonden de pedante Weners haar een lompe boerentrien uit Beieren. In de eerste jaren van haar huwelijk probeerde Sisi aan de hoge verwachtingen te voldoen, maar ze kwam letterlijk en figuurlijk in een knellend keurslijf terecht.

De belangrijkste taak van de kersverse keizerin werd het leveren van een troonopvolger. In amper twee jaar tijd schonk ze het leven aan twee dochters: Sophie en Gisela. Nanny’s en gouvernantes verzorgden de opvoeding. In verfilmingen leidt dat tot hoogoplopende ruzie tussen Sisi en haar schoonmoeder – die haar inderdaad wel eens een ‘domme jonge moeder’ heeft genoemd –, maar in die tijd was het de gebruikelijke praktijk in de meeste koningshuizen.

Nadat haar eerste dochter Sophie op tweejarige leeftijd overleed aan tyfus tijdens een bezoek aan Hongarije, verzonk Sisi in een depressie. Toen de keizerin iets meer dan een jaar later was bevallen van een mannelijke troonopvolger, Rudolf, ging ze over tot lijdzaam verzet.

Aan de flegmatieke Frans Jozef had Elisabeth weinig steun. Hij was jarenlang voorbereid op zijn rol als keizer en beschouwde de hofcultuur als iets vanzelfsprekends. De keizer was simpelweg een doodsaaie man, die het leven van een ambtenaar leidde. Hij was urenlang bezig met staatszaken. In Wenen deed zelfs het verhaal de ronde dat hij zich op de huwelijksnacht aan zijn bruid had gepresenteerd in zijn volledige regimentsuniform.

Ten tijde van de mentale crisis van zijn echtgenote was Frans Jozef ook druk in de weer met legeraangelegenheden. Frankrijk spande samen met het koninkrijk Piëmont-Sardinië om de Oostenrijkse invloed in Italië terug te dringen. Dat mondde in 1859 uit in een oorlog. Frans Jozef voerde zelf de troepen aan, maar leed een gevoelige nederlaag in de Slag bij Solferino. Hij moest Lombardije afstaan en dat bleek uiteindelijk de opmaat voor de Italiaanse eenwording twee jaar later.

Elisabeth verbleef tijdens de oorlog op het Portugese eiland Madeira. De keizerin kwakkelde al sinds haar huwelijk met haar gezondheid. In 1859 viel ze ten prooi aan een mysterieuze longaandoening en haar arts adviseerde een verblijf in een kuuroord. Het is niet uitgesloten dat dit een excuus was om het hofleven te ontvluchten. Sisi had Madeira – dat niet bekendstond als een kuuroord – zelf uitgekozen en daar knapte ze als bij toverslag op. Daarna maakte ze een lange cruise over de Middellandse Zee. Kort nadat ze op aandringen van Frans Jozef terugkeerde naar Wenen, was er een terugval, waarna de keizerin opnieuw haar koffers pakte. Ditmaal ging de reis naar het eiland Korfoe bij Griekenland.

Toen Sisi in 1861 eindelijk weer aan het hof verscheen, was ze een hele andere vrouw geworden. Niet alleen had ze – tot afschuw van Frans Jozef – tijdens haar cruise een tatoeage van een anker op haar schouder laten zetten, maar de inmiddels 23-jarige keizerin had ook besloten ‘het eentonig gedoe’ aan het Weense hof links te laten liggen. Sisi vermeed voortaan de Hofburg. Als ze in Wenen verbleef, dan kwam ze niet verder dan het Schönbrunn-paleis aan de rand van de stad.

Daar pakte Elisabeth haar oude hobby’s – dichten en paardrijden – weer op. Ze schreef poëzie in de stijl van de indertijd populaire Duitse romantische dichter Heinrich Heine, wiens werk ze door en door kende. In haar gedichten dreef Sisi de spot met de hovelingen en het afstandelijke hofleven. Pas lang na haar dood doken deze teksten op, want om te voorkomen dat anderen ze zouden lezen, had de keizerin ze laten onderbrengen in Zweden en vastgelegd dat ze pas zestig jaar na haar dood openbaar mochten worden gemaakt.

Sisi was al sinds haar jeugd een begaafd ruiter en op sommige dagen bracht ze wel acht uur in het zadel door in de vrije natuur. Ze spendeerde een fortuin aan springpaarden en was ook dol op de jacht. Het verhaal dat de keizerin in Engeland zou zijn ingegaan op de avances van de Schotse jachtmeester Bay Middleton, zoals te zien in de film Corsage, is onwaarschijnlijk. Elisabeth wist maar al te goed dat haar leven onder een vergrootglas lag. Iedere affaire zou direct voorpaginanieuws in Wenen zijn. Het vergrootglas weerhield Frans Jozef er overigens niet van om affaires aan te gaan met verschillende vrouwen, bij voorkeur actrices.

Toen Middleton in 1882 trouwde, gaf de toen 45-jarige keizerin het paardrijden voorgoed op vanwege rugklachten. Wel bleef ze met stevige tred lange wandelingen maken, vaak samen met docenten die haar buiten adem filosofie en Grieks bijbrachten. Sowieso deed Sisi fanatiek aan sport. Dat was toentertijd helemaal niet gangbaar voor een dame van haar stand. Maar de keizerin volgde tot op latere leeftijd schermlessen. En in het Schönbrunn-paleis is nog steeds haar fitnesskamer te bewonderen, met rekstok, ringen en een houten bok.

Ondanks haar lengte van 1,72 meter woog Elisabeth in haar leven nooit meer dan 50 kilogram. En gedurende het grootste deel van haar leven had ze een wespentaille van 50 centimeter, ingesnoerd in strakke korsetten. Er wordt wel gezegd dat haar lichaam het enige was waar ze macht over had, maar verhalen dat ze aan anorexia leed zijn waarschijnlijk onzin.

Bij tijd en wijle volgde Sisi strenge diëten, waarbij ze bijvoorbeeld alleen vleessap, verse melk en rauw eiwit met zout at. Over het algemeen at ze echter een gezond ontbijt met wijn en lunchte ze met een vleesschotel. Op reis ging haar dieet vaak het raam uit. Ze lijnde én braste op obsessieve wijze, zoals ze dat met bijna alles in haar leven deed. Omdat ze verslaafd was aan koffie en sigaretten, was haar eetlust tegen de avond helemaal weg. Sisi was een kettingrookster, tot in het staatsierijtuig aan toe.

Sisi was zich zeer bewust van haar uiterlijk en dat ze hét gezicht van het Habsburgse Rijk was. Frans Jozef moest het rijk besturen; Elisabeth was er om het te vertegenwoordigen. Mogelijk deed ze daardoor nog meer moeite om haar schoonheid te behouden. In ieder geval liet ze zich na haar dertigste verjaardag niet meer schilderen of fotograferen voor portretten. En op de foto’s die er wel zijn van de keizerin op hogere leeftijd heeft ze haar gezicht verborgen achter sluiers en waaiers. Op afbeeldingen bleef Sisi daardoor eeuwig jong. Lachen op foto’s had ze overigens sowieso al nooit gedaan. De kettingrokende keizerin schaamde zich voor haar gebit.

Haar beroemdste kenmerk was het golvende kastanjebruine haar dat tot haar enkels reikte en maar liefst vijf kilo woog. Haar persoonlijke kapster Fanny Feifalik was iedere dag twee uur bezig met invlechten. Iedere twee weken was Fanny een dag bezig om Sisi’s haar te wassen met een mengsel van cognac en eiwit. Kapster Fanny kluste overigens bij als dubbelganger, want de dames leken erg veel op elkaar.

Voor haar kinderen had Elisabeth weinig tijd. Uit verdriet over het verlies van Sophie liet ze de opvoeding over aan anderen. Dat veranderde in 1868 bij de geboorte van Marie-Valerie, die ze als ‘de Enige’ aan haar borst drukte en verwende. Ze greep ook in om Rudolfs Spartaanse militaire opleiding – met koude douches en krijgstucht – stop te zetten. Net als zijn moeder was Rudolf erg gevoelig en hij was heel dankbaar dat zij hem de vrijheid gaf om zich onder vrijzinnigere docenten te verdiepen in literatuur en filosofie.

Frans Jozef en Elisabeth leidden ondertussen twee gescheiden levens. Ze kwamen alleen bij elkaar voor officiële gelegenheden als staatsbezoeken. Bij hun zilveren huwelijk in 1879 was het gewezen sprookjespaar voor het laatst samen in het openbaar te zien. In hun latere leven waren hun ontmoetingen vaak stormachtig. Er zijn verhalen dat het meubilair soms in het rond vloog. De relatie was duidelijk op afstand het best.

De keizerin reisde incognito kriskras door Europa. Cruises door het Middellandse Zeegebied waren favoriet en in het casino van Monte Carlo was ze een graag geziene gast. In 1884 en 1885 bracht Sisi ook bezoeken aan Nederland. De eerste keer liet ze zich in Amsterdam behandelen voor gewrichtspijn door de Nederlandse arts Johan Mezger, een van de grondleggers van de fysiotherapie, bezocht ze Artis en het Rijksmuseum en maakte ze lange wandelingen over het Noordzeestrand. De tweede keer bleef ze maar liefst vijf weken en ontmoette ze ook koning Willem III en prinses Wilhelmina op paleis Noordeinde in Den Haag.

Vanwege haar afstandelijkheid en langdurige afwezigheid was Elisabeth in Oostenrijk niet echt geliefd. Dat was heel anders in Hongarije. Haar man had in 1848-1849 met hulp van de Russische tsaar Nicolaas I een Hongaarse opstand neergeslagen. In de ogen van veel Hongaren kleefde het bloed van hun helden aan zijn handen, maar Elisabeth was immens populair in grote delen van Hongarije. Tijdens haar eerste bezoek aan het land, in 1857, maakte ze direct een onuitwisbare indruk door aan de zijde van de keizer te verschijnen in de Hongaarse nationale kleuren rood, wit en groen. Ze nam de moeite om Hongaars te leren en nam Hongaarse edellieden op in haar gevolg.

Nadat Oostenrijk in 1866 de leidende rol in het latere Duitsland moest afstaan aan Pruisen, stelde Frans Jozef zijn positie in Hongarije veilig door de creatie van de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije. Voortaan stond het koninkrijk Hongarije op gelijke voet met het keizerrijk Oostenrijk, met elk een eigen parlement, maar met Frans Jozef als staatshoofd van beide landen. De Hongaren waren er heilig van overtuigd dat ze die Ausgleich te danken hadden aan Elisabeth, die hun zaak onvermoeibaar had bepleit bij Frans Jozef. Als dank kreeg ze het Gödöllő-paleis buiten Boedapest cadeau. Sisi verkoos het vaak boven Schönbrunn.

In 1889 sloeg het noodlot opnieuw toe. Kroonprins Rudolf en zijn maîtresse Marie von Vetsera pleegden samen zelfmoord in zijn jachtslot Mayerling. Na het stopzetten van Rudolfs militaire opleiding had Frans Josef de kroonprins stelselmatig genegeerd en zijn huwelijk met prinses Stéphanie van België was mislukt. Dat bleek allemaal te veel voor Rudolf, die postuum van de hofartsen de diagnose ‘mentale onbalans’ kreeg.

Na de dood van Rudolf droeg Sisi alleen nog maar zwarte kleding. Haar reislust kreeg een dwangmatig karakter; de keizerin onttrok zich volledig aan haar verplichtingen en koos voor haar eigen bezigheden. Op Korfoe liet ze voor veel geld een zomerresidentie bouwen, het Achilleion. In de tuin kwam een standbeeld van Heine. Maar toen het project klaar was verloor ze alle interesse.

Uit Sisi’s latere gedichten spreekt een verlangen naar de dood. Die vond ze uiteindelijk op 10 september 1898 aan de oever van het meer van Genève. De Italiaanse anarchist Luigi Lucheni stak haar neer met een geslepen vijl. Na een plechtige staatsbegrafenis werd keizerin Elisabeth bijgezet in de keizerlijk crypte van de Kapucijnerkerk, niet ver van de door haar zo gehate Hofburg.

Na haar dood werd Sisi pas echt populair. Toen haar gedichten en dagboeken zestig jaar later openbaar werden, was het sprookje van haar leven al geschreven. Het hof had het publieke beeld van de keizerlijke familie altijd zorgvuldig bewaakt. Daarbij werd dankbaar gebruik gemaakt van de opkomst van de massamedia in de tweede helft van de negentiende eeuw. Het grote publiek had immense interesse in het reilen en zeilen binnen de koninklijke familie en kranten drukten gretig ieder nieuwtje af. Het Weense hof speelde daar slim op in door persberichten en officiële foto’s vrij te geven, waarin steevast het beeld van een idyllische familie werd geschetst. En in noodgevallen was er altijd nog censuur om onwelgevallige berichten uit de kranten te houden.

Dat beeld vormde bijvoorbeeld in 1932 de basis voor de musical Sissi – de origine van de dubbele S in haar bijnaam – en de gelijknamige filmtrilogie uit de jaren vijftig met Romy Schneider in de hoofdrol. Zij speelde een sprookjesprinses, die het vooral moest opnemen tegen haar boze schoonmoeder en met haar charmes Hongarije wist te behouden voor Frans Jozef.

Sindsdien is Elizabeth een internationaal icoon. Ze prijkt op talloze souvenirs en in Wenen is er een hele toeristenindustrie opgetuigd. Zo zijn in het Hofmobiliendepot authentieke negentiende-eeuwse meubels te zien die zijn gebruikt op de sets van de Sissi-films. Het Sisimuseum in de Hofburg doet verwoede pogingen om het echte verhaal van de keizerin te vertellen, maar zij is inmiddels larger than life.

Sisi’s turbulente leven vormt een canvas voor vele verhalen. In de film Corsage uit 2022 bezwijkt de keizerin onder de psychische druk van het schoonheidsideaal. In de eerste seizoenen van de series Sisi en Die Kaiserin is de jonge Sisi een zelfverzekerde geëmancipeerde vrouw die fel van zich afbijt en worden de affaires van Frans Jozef aan de kaak gesteld. Hedendaagse verfilmingen zeggen daarmee waarschijnlijk meer over onze eigen tijd dan over die van keizerin Elisabeth.