Volgend jaar is het twee eeuwen geleden dat het Congres van Wenen werd gehouden. Het belang van het Congres was ongekend, ook voor ons land. De Jonge Akademie en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen organiseren daarom van 5 tot en met 7 november het symposium ‘Vienna 1815: The making of a European security culture’. Organisator en hoogleraar Beatrice de Graaf: ‘Het Koninkrijk der Nederlanden werd uit de schoot van het Congres geboren.’
In juni 1815 stonden de grote mogendheden toe dat Willem I koning van Nederland werd. Hij mocht op die manier bijdragen aan het nieuwe collectieve Europese veiligheidssysteem. Want over één ding waren de Europese mogendheden het eens: ze wilden na Napoleon geen hegemoniale machthebber in hun midden meer. Op het Congres van Wenen creëerden zij stabiele monarchieën die moesten leven met de restricties van grondwetten. ‘Het Congres had naast alle territoriale plannen ook een duidelijke ideologische ambitie: ieder land moest een legitieme heerser hebben die de grenzen en de macht van de omringende landen respecteerde. Ook het herstel en in het bijzonder de handhaving van vrede, orde en rust stonden bovenaan de agenda. Niet alleen uit commercieel oogpunt, vanwege de handel bijvoorbeeld, maar ook moreel gezien. Maar hoe moest die nieuwe orde eruitzien? Als een “Heilige Alliantie”: een christelijk, westers geïnspireerd veiligheidssysteem zonder Turken en antirevolutionair? En mocht je om die “christelijke” macht te behouden, ook interveniëren of oproer in de koloniale gebieden onderdrukken? De Europese landen gingen samen aan tafel zitten om die nieuwe, gezamenlijke veiligheidscultuur op te tuigen. Dat was een heel spannend, en niet altijd even succesvol experiment waarvan we nu nog kunnen leren,’ aldus Beatrice de Graaf. Voor haar vormt het symposium het begin van een groot onderzoeksproject over de Europese veiligheidscultuur tussen 1815 en 1918.
Mark Jarrett, schrijver van het recent verschenen The Congress of Vienna and Its Legacy: War and Great Power Diplomacy After Napoleon en gastspreker op het symposium, kan zich vinden in de nieuwe rechtsorde die De Graaf beschrijft. Hij ziet het Congres van Wenen als de overgang naar onze moderne tijd. ‘De Franse Revolutie markeerde het begin van een transitie: van een oude naar een nieuwe wereldorde. Op het Congres van Wenen probeerden de Europese leiders in het reine te komen met de ideeën van de Franse Revolutie.’ Het Congressysteem viel later uit elkaar: zij had de revoluties en staatkundige veranderingen van de lange negentiende eeuw niet kunnen voorkomen. Maar de ambassadeurs bleven elkaar zien, vertelt Jarrett: ‘Eigenlijk vormde het Congressysteem de blauwdruk voor het Uitvoerend Comité van de latere Volkenbond, dat daarna de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties werd. Het idee van internationale samenwerking en diplomatie op hoog niveau bleek van grote invloed op latere organisaties als de G7 en de G8.’
De diplomaten van toen verschilden erg van die van nu, in bepaalde opzichten hadden ze het in 1815 zelfs gemakkelijker. Jarrett: ‘Het Congres van Wenen kende een zeer kosmopolitische sfeer. Nederland werd vertegenwoordigd door een Duitser, Engeland door een Schotse Ier – burggraaf Castlereagh, de Pruisische hoofdvertegenwoordiger kwam uit Hannover, Klemens von Metternich voor Oostenrijk kwam uit het Rijnland en de belangrijkste adviseurs van tsaar Alexander I waren Pools, Grieks en Duits. Het bijzondere van het Congres was ook dat de belangrijkste mannen elkaar meer dan een halfjaar lang élke dag zagen, ook gedurende de laatste veldtocht tegen Napoleon. Een demonisch vijandbeeld konden zij in deze omstandigheden onmogelijk in stand houden. En dit alles ver weg van de publieke opinie – die was veel minder belangrijk dan vandaag de dag. De pers was nog niet zo ver ontwikkeld en zat er ook niet zo bovenop. De bestuurders konden in alle rust nadenken over hun besluiten, en als zij tussentijds ergens van mening over veranderden was er niemand die hen dat direct kwalijk nam.’
In die unieke situatie waarin de diplomaten elkaar zo op de lip zaten, kon niet alles altijd netjes en objectief gaan. Er was ook genoeg gelegenheid voor geroddel. De Graaf: ‘Engeland werd aanvankelijk niet erg serieus genomen, simpelweg omdat de vrouw van Castlereagh, die hem overal vergezelde, zo ontzettend ouderwets gekleed ging. En het verhaal wil dat Metternich en tsaar Alexander vochten om dezelfde maîtresse, wat de betrekkingen ook geen goed kan hebben gedaan. De wereldpolitiek wordt soms beïnvloed hele persoonlijke dingen.’
Meer weten over het Congres van 1815? Lees hier het artikel door Beatrice de Graaf over Hans Christoph von Gagern, de Nederlandse vertegenwoordiger in Wenen.
Symposium ‘Vienna 1815: the making of a European security culture’
5 tot en met 7 november 2014
Kloveniersburgwal 29, Amsterdam
Meer informatie: www.knaw.nl
Dit artikel is exclusief voor abonnees
