Het bolsjewisme, dat tijdens de Russische Revolutie aan de macht kwam, wist nooit door te dringen tot de privésfeer. In dat opzicht was het niet totalitair genoeg om langer dan één generatie te blijven bestaan. Dat betoogt Berkeley-hoogleraar Russische geschiedenis Yuri Slezkine in zijn nieuwe boek Het Huis van de Regering. Centraal in dit boek staat een enorm appartementencomplex in Moskou, waar in de tijd van Stalin de politieke elite van de Sovjet-Unie woonde. ‘De sleutel tot grote historische gebeurtenissen is te vinden in het privéleven van mensen.’
Waarom richt u zich in uw boek op één appartementencomplex?
‘Het Huis van de Regering in Moskou is zeer interessant omdat het speciaal voor de elite ontworpen was. Het was zowel een woonhuis als een “huis van het socialisme”, gebouwd als ideologisch statement. Die combinatie gaf me de gelegenheid het grootse van de Russische Revolutie te verbinden met het alledaagse. Mijn boek laat zien dat de sleutel tot veel grote historische gebeurtenissen te vinden is in het privéleven van mensen. De beste manier om naar het verhaal van de Sovjetregering te kijken is wellicht via het Huis van de Regering.’
Wat maakte de bewoners van het Huis van de Regering zo bijzonder?
‘Zij waren de eerste bolsjewieken, de originele revolutionairen. Zij leidden de gehele Sovjet-Unie. Hun verhaal is het verhaal van de Russische Revolutie, van hun bekering tot het socialisme, en van hun meestal vroegtijdige dood. Doordat het Huis van de Regering zo’n reusachtig gebouw was, komen in mijn boek veel verschillende personages aan bod. Een groot deel van hen bestond uit invloedrijke staats- en partijfunctionarissen. Niet alle personages zijn echter even belangrijk voor het verhaal. Je kunt hen vergelijken met mensen uit je eigen leven: sommigen verschijnen en verdwijnen net zo snel, anderen duiken steeds weer op.’
‘De kinderen in het Huis waanden zich Natasja Rostova en Andrej Bolkonski uit Oorlog en vrede‘
Literatuur speelt een grote rol in uw boek. Wat betekende literatuur voor de bewoners van het Huis van de Regering?
‘Literatuur was buitengewoon belangrijk voor de bewoners van het Huis. Ze hadden het marxisme lezend ontdekt, en brachten hun vrije tijd lezend en schrijvend door. Bovendien zijn er verschillende pogingen geweest om via literatuur de geschiedenis van het bolsjewisme en de revolutie te mythologiseren.’
‘De bewoners van het Huis zagen zichzelf ook als literaire helden omdat ze als bolsjewieken iets unieks deden. Vooral de kinderen van de revolutionairen zagen zichzelf als literaire karakters. Opvallend is dat zij, hoewel zij hun ouders bewonderden en ze zich de legitieme erfgenamen van de Russische Revolutie voelden, weinig interesse toonden in de geschiedenis van de revolutie. Ze lazen voornamelijk negentiende-eeuwse historische romans uit zowel Rusland en West-Europa. Tolstojs Oorlog en vrede was favoriet, de kinderen in het Huis waanden zich Natasja Rostova en Andrej Bolkonski.’
‘Zonder het te beseffen voedden de bolsjewieken kinderen op die geen communisten waren’
U vergelijkt het communisme met onder meer het vroege christendom en de islam en u ziet het bolsjewisme als religieuze sekte.
‘Het religieuze aspect lag bij de bolsjewieken in hun geloof in het einde van de menselijke samenleving zoals zij die kenden. Dit einde zou nog tijdens hun leven komen en zou gevolgd worden door een staat van perfectie, in de vorm van het communisme.’
‘Als sekte waren de bolsjewieken opvallend succesvol. Ze wisten de Sovjet-Unie te veroveren voordat ze hun geloof goed en wel gevestigd hadden. Dit droeg echter ook bij aan hun snelle ondergang. Als het marxistische systeem in de basis gerealiseerd was, meenden de bolsjewieken, zou alles min of meer automatisch op zijn plaats vallen. Daarom was het bolsjewisme een stuk minder totalitair dan sommige andere tradities. Er was geen controle over de privésfeer en de grootse filosofie werd niet verbonden met zaken als geboorte en huwelijk, die bij andere religies juist zo belangrijk zijn.’
‘Zonder het te beseffen voedden de bolsjewieken zo, binnenshuis, kinderen op die geen communisten meer waren. Toen ik zelf opgroeide in de Sovjet-Unie had ik, in theorie, ook een jonge voortrekker van het socialisme moeten worden. Maar op school leerden we vooral over schrijvers als Poesjkin, Gogol en Tolstoj. Het bolsjewisme drong dus nooit door als een geloof met rituelen. Het was niet totalitair genoeg om langer dan één generatie te blijven bestaan.’
‘Het is niet makkelijk voor een gelovige om veroordeeld te worden door zijn eigen God’
Uw boek bevat intieme verhalen van overtuigd communisten die in de jaren dertig werden gearresteerd omdat zij ervan verdacht werden tegenstanders van Stalin te zijn. Hoe gingen zij om met hun lot?
‘Voor de bewoners van het Huis was hun arrestatie niet alleen een tragedie maar ook een intellectuele uitdaging. Het was zo’n vreselijk lot omdat zij zichzelf als ware gelovigen in het communisme beschouwden, maar er toch van werden verdacht staatsvijanden te zijn. Daarom kwam de ‘klop op de deur’ en de arrestatie als zo’n klap. Ze werden opgepakt door mensen van hun eigen regime – het regime waar ze zo hard voor hadden gevochten. Het is niet makkelijk voor een gelovige om veroordeeld te worden door zijn eigen God.’
Waar staat het Huis van de Regering symbool voor?
‘Het Huis staat voor de revolutie en de hiermee geassocieerde idealen. Het is een monument dat de revolutie en de revolutionairen die er woonden herdenkt. Tegenwoordig is het gebouw bedekt met gedenkplaten, toegewijd aan de verschillende mensen die er hebben gewoond. Het eeuwige Huis eindigde als een soort herdenkingsplaats voor de revolutionairen die ervan droomden en er hun intrek namen.’
Het Huis van de Regering. Een familiesaga uit de Sovjettijd
Yuri Slezkine
1280 p. (twee delen van 640 p.)
Spectrum, € 49,99 per deel
Bestel deel 1 en deel 2 in onze webshop